Spanning, nieuwsblad van de SP, januari 2009 : Niet Amerikaanse, maar neoliberale toestanden

“Niet Amerikaanse, maar neoliberale toestanden”

Ruth Oldenziel is hoogleraar Amerikaans-Europese techniekgeschiedenis op de TU-Eindhoven. Zij is Amerikanist en schrijft onder andere over het beeld dat Europeanen hebben van de VS. Oldenziel gaf vorig jaar inleidingen bij vertoningen van ‘Sicko’, de film van Michael Moore over de schokkende staat van de gezondheidszorg in de VS. Ze vindt het onbegrijpelijk dat Nederland naar de VS kijkt als voorbeeld voor gezondheidszorg.

Tekst: Diederik Olders

Hoe komt een techniekhistorica terecht in de discussie over de gezondheidszorg in de VS?

“Ik ben niet begonnen als techniekhistorica. Na mijn studie geschiedenis in Amsterdam ben ik verdergegaan in de VS en heb daar Amerikaanse geschiedenis en genderstudies gedaan. De meeste Amerikanisten richten zich óf op Amerikaanse literatuur óf op internationale betrekkingen. Ik ben eerder cultuurhistorica, en ben daardoor in de bijzondere positie dat ik veel gevraagd wordt om commentaar te geven bij gebeurtenissen in de VS. De VS is in de ogen van Nederlanders vaak de ‘ander’, dat wat we niet willen zijn. En er zijn inderdaad culturele verschillen. Door mijn kennis van de Amerikaanse samenleving kan ik vragen anders inkaderen. Voor Nederlanders is het bijvoorbeeld vaak niet meteen duidelijk hoe serieus je ‘Sicko’ moet nemen; hoeveel satire en hoeveel waarheid erin zit.”

En? Hoe is de verhouding?

“Wat Michael Moore in ‘Sicko’ laat zien is meer waar en minder overdreven dan je zou denken, of hopen. De HMO’s (Health Maintenance Organizations; zorgverzekeraars) zijn oppermachting in de VS. Dat is begonnen in de jaren ’60 en ’70, met Nixon die de eerste stapjes maakte. In de jaren ’90 nam de privatisering een grote vlucht en nu, bij het uitkomen van ‘Sicko’ zitten de Amerikanen met de gebakken peren. In het kort: een systeem gebaseerd op private belangen zoekt de bodem op van de zorg voor iedereen behalve de rijksten. Michael Moore laat het eindresultaat zien van een systeem dat in de VS zo’n dertig jaar oud is.”

Onnodige doden

Volgens een studie uit 2004 van het Institute of Medicine of the National Academies (‘Insuring America’s Health: Principles and Recommendations’) vallen er jaarlijks in de VS18.000 onnodige doden, veroorzaakt door niet of onvoldoende verzekerd zijn. Het instituut stelt dat de VS het enige welvarende, geïndustrialiseerde land is, dat er niet voor zorgt dat iedereen verzekerd is van zorg.

Kun je kort uitleggen hoe het in de VS werkt?

“In de Amerikaanse gezondheidszorg is het vrijemarktprincipe helemaal doorgevoerd. Als je geluk hebt, dan werk je bij een werkgever die een gezondheidsplan heeft, waarin je je inkoopt. Dan ben je redelijk goed verzekerd. Maar dat is helemaal gekoppeld aan werk, en er zijn ook werkgevers zonder plan. In theorie kun je je ook als privépersoon, dus buiten een gezondheidsplan, verzekeren, maar dat is onbetaalbaar. Dan is er nog Medicare: dat is een sociale ziektekostenverzekering voor 65-plussers. En er is ook Medicaid, een soort hulpprogramma voor de allerarmsten. De voorwaarden daarvoor zijn echter erg streng. Al in de jaren ’80 kwamen er berichten in de VS dat armen steeds meer ervoor kozen om naar de eerste hulp te gaan in plaats van naar de huisarts voor preventieve zorg. Zo omzeilden ze de rekening van de huisarts . Het waren de Reagan-jaren en deze situatie werd niet als een probleem van het systeem gezien, maar als een probleem van de armen. Hun probleem werd gemarginaliseerd door de nadruk te leggen op de eigen verantwoordelijkheid die armen hebben voor hun situatie. Intussen merken niet alleen de armen, maar ook de middenklasse en zelfs de upper-middenklasse dat zij in financiële problemen komen door gezondheidsproblemen, zelfs mensen die wél verzekerd zijn. Michael Moore zegt in zijn film dan ook, dat hij het niet eens over de armen heeft, maar juist over de middenklasse.”

Hoe komt het dat zelfs verzekerden in de problemen komen?

“De HMO’s proberen op allerlei manieren de kosten te drukken, en zo de winsten te maximaliseren. Eén methode is het herdefiniëren van steeds meer routine-behandelingen tot experimentele geneeskunde. Want die vergoeden ze niet. Ook doen ze veel moeite om aan te tonen dat je vóórdat je je verzekerde een medische conditie had, die je hebt verzwegen; de precondition. Dan wordt alsnog de rekening naar de verzekerde doorgestuurd. Een andere reden dat werkenden in de problemen komen is, dat de VS een zeer beperkt medisch verlof kent. Word je erg ziek, dan verlies je je baan, vervolgens vervalt je verzekering en moet je je spaargeld aanspreken voor de ziekenhuiskosten. Zelfs als je weer werk zou vinden, dan heb je een precondition en zijn de kosten van je ziekte ongedekt. Dit is één van de belangrijkste oorzaken van de vele huisonteigeningen die de aanzet hebben gegeven voor de kredietcrisis.”

‘Gezondheid, welbevinden en veiligheid omarmen’

Eén van de manieren waarop zorgverzekeraars de zorg stapje voor stapje uitkleden in de VS, is door steeds meer routinematige behandelingen te bestempelen als ‘experimenteel’. Want experimentele behandelingen worden niet vergoed. Deze praktijk leidde eind 2007 tot flinke controverse. Nataline Sarkisyan, 17 jaar, had leukemie en was door complicaties van de daarvoor uitgevoerde beenmergtransplantatie in een coma terechtgekomen. Haar lever begaf het en de artsen vonden dat zij met spoed een levertransplantie moest ondergaan. Zij was volledig verzekerd en er was een goede transplantatiekandidaat. Toch wilde haar verzekeringsmaatschappij Cigna HealthCare dat niet betalen, omdat het volgens hen ging om een experimentele behandeling. Volgens de experts lariekoek. Haar familie kon de behandeling niet betalen; zij moesten 75.000 dollar aanbetalen en dat kregen ze niet voor elkaar. Samen met vrienden en verplegend personeel ging de familie actievoeren, en kreeg flinke media-aandacht. Tijdens een demonstratie kwam het nieuws dat Cigna een ‘uitzondering’ wilde maken, maar het was te laat. Enkele uren na dit nieuws overleed Nataline. Eind december 2008 klaagden de ouders van Nataline Cigna HealtCare aan. Cigna HealthCare maakte onder de prachtige titel ‘embracing health, well-being and security’ (gezondheid, welbevinden en veiligheid omarmen) haar jaarcijfers voor 2007 bekend: 1,14 miljard dollar winst.

Kunnen we ook in positieve zin iets leren van de ‘Amerikaanse toestanden’?

“Daar moet ik lang over nadenken. Het idee om de vrije markt los te laten op de gezondheidszorg is zo onzinnig. Het wordt verkocht met de leus dat het meer keuzevrijheid oplevert voor mensen; maar zieke mensen kunnen niet onderhandelen op basis van gelijkheid. Ook het argument dat het efficiënter zou zijn, klopt niet. Uit meerdere Amerikaanse studies blijkt dat de overheadkosten van het commerciële zorgsysteem vele malen groter zijn dan die van Medicare en Medicaid. Overigens: het gaat niet om Amerikaanse, maar om neoliberale toestanden. De VS staat zich erop voor dat ze als één van de eersten experimenteerde met sociale wetgeving. Al vlak na de burgeroorlog in de negentiende eeuw werd een vrij uitgebreid en dekkend weduwenpensioen ingesteld. En de New Deal van Franklin D. Roosevelt is voor vele Europese landen een voorbeeld geweest voor sociale wetgeving. Het neoliberalisme is een poging om los te komen van de New Deal, in Nederland zouden we de dat de welvaartsstaat noemen. Bill Clinton past in die poging. Ook hij was van de ‘derde weg’ die de sociaaldemocraten in onder andere Engeland en in Nederland volgden. Die derde weg werd uiteindelijk toch ook opgehangen aan de markt. Clinton wordt in de VS daarom toch vooral gezien als tussenpaus tussen de twee Bush-presidenten en Reagan, die gewoon meedeed aan de Republikeinse – neoliberale – revolutie.”

En wat verwacht je van Obama en zijn minister van Gezondheidszorg, Tom Daschle?

“Er is een grote omslag in het denken gaande in de VS. Dat was ook zo in 1993, toen Hillary Clinton met plannen kwam om de Amerikaanse gezondheidszorg op de schop te nemen. Voor haar ideeën was groot draagvlak. Maar de Republikeinen hebben, samen met de farmaceutische industrie, verzekeringsmaatschappijen en conservatieve organisaties tientallen miljoenen dollars besteed aan een campagne om dat te voorkomen, terwijl Hillary Clinton als eerste verantwoordelijke ook grote tactische fouten heeft gemaakt. Misschien koos Obama om die reden Clinton níét op gezondheidszorg; om te voorkomen dat haar geschiedenis te zwaar drukte op het onderwerp. Maar er zijn ook analisten die denken dat Obama Clinton naar het buitenland stuurt om te voorkomen dat ze een te sterke machtsbasis opbouwt in de Senaat; zo’n hervorming van de gezondheidszorg vraagt heel veel contacten en diplomatie in Washington. Van de regering-Obama wordt verwacht dat ze voor de plannen teruggrijpt naar de New Deal, maar dan groener. Met grote werkgelegenheidsprojecten, een meer Keynesiaanse economische politiek en dus ook betere sociale wetgeving. Tom Daschle zal daar geen uitzondering op zijn, al is op dit moment nog de vraag of hij zich voldoende heeft losgemaakt van zijn banden met verzekeringsmaatschappijen.”

Wat vind je ervan dat Nederland juist steeds meer de richting opgaat van het neoliberale systeem?

“Het profijtbeginsel resulteert in een race to the bottom, en in de zorg is dat funest. Wat Michael Moore in ‘Sicko’ laat zien, is waar Nederland naartoe gaat als we op deze weg blijven. De ervaring van de Amerikanen is essentieel voor onze beoordeling van de weg die we in Nederland zijn ingeslagen. De problemen die we in Nederland op dit moment zien, en die als kinderziektes of overgangsprobleempjes worden weggezet, speelden dertig jaar geleden ook in de VS. Ook in Nederland zien we bijvoorbeeld een toenemende druk op de eerste hulp. Ook in Nederland zien we grote problemen bij onverzekerden en een groeiende tweedeling tussen luxe, private zorg en de rest. Ondanks de schokkende berichten in de media, denk ik dat we nog steeds niet voldoende inzien wat er in Nederland aan de hand is en waar we naartoe gaan.”

Kijken de Amerikanen nu ook naar Nederland voor inspiratie?

“Het is interessant om te zien dat Nederland op dit moment een voorbeeldfunctie voor de VS heeft, al is het niet op de manier die je zou willen. De vijand in ‘Sicko’ zijn de oppermachtige HMO’s, en dat beeld speelt ook in de publieke opinie en dus in de politiek een belangrijke rol. De HMO’s zien nu dat er een omslag in het denken gaande is, en vrezen voor hun positie. In het najaar van 2007 waren HMO’s al op bezoek in Europa en nodigden de Zwitsers en Nederlanders uit, omdat zij verwachtten dat de Democraten zouden gaan winnen. Vooral het Nederlandse systeem zien ze als een uitweg om te voorkomen dat Amerika niet de kant op gaat van Canada of Frankrijk. Als je dan toch wat regulering moet toelaten, dan maar op de Nederlandse manier, is hun redenering. Want dan behoud je toch je macht en word je niet buitenspel gezet. De vraag die we ons in Nederland moeten stellen is: willen wij op deze manier een voorbeeld zijn?”

Sicko

Michael Moore is de koning van de grappige, maar serieuze documentaire. In ‘Sicko’ (2007) vergelijkt Moore de gezondheidszorg van de VS met die van andere landen. Zo komt hij onder andere tot de conclusie dat wat betreft zorg een gevangene op Guantánamo Bay beter af is dan de menig Amerikaan.

De film is een tijdlang illegaal op het internet gratis te zien geweest. Michael Moore deed daar niets tegen, omdat hij naar eigen zeggen weinig opheeft met auteursrechten in de VS. Toch werd de film van Youtube.com gehaald op verzoek van een distributeur van de film. De film is intussen uit op DVD.

www.michaelmoore.com/sicko