Tribune 02/2006 :: Het geheim achter 32 jaar gemeenteraadspolitiek

‘Elke stem moest worden veroverd, elk nieuw SP-lid voor de poorten van de hel worden weggesleept.'

Het geheim achter 32 jaar gemeenteraadspolitiek

Tekst: Elma Verhey Foto's: SP/archief Illustraties: Gideon Borman

Sinds 1974, toen de SP voor de eerste keer meedeed, werd het aantal raadszetels elke vier jaar verdubbeld. Op die ene keer in 2002 na. Wat ging er mis? En wat hebben we ervan geleerd? Veteranen als Tiny Kox, Peter Verschuren, Herman Beekers, Jan Marijnissen en Riet de Wit leggen het geheim achter 32 jaar gemeenteraadspolitiek uit. Hun voorspelling voor 7 maart? ‘Natuurlijk gaan we weer een verdubbeling halen.'

Als de dag van gisteren herinnert oudpartijsecretaris en Eerste Kamerlid Tiny Kox zich die desastreuze verkiezingsavond van maart 1978. Drie jaar lang Tiny werd in 1975 lid van de SP hadden hij en zijn rode kameraden zich het vuur uit de sloffen gelopen. Avond aan avond waren ze bij mensen thuis geweest. Ze hadden acties gevoerd, proteststukken in kranten geschreven. Het kón niet anders of die inspanningen zouden worden beloond. Maar de SP Tilburg kwam precies 88 stemmen tekort voor een raadszetel. Kox: ‘Nog weken ben ik bezig geweest om te bedenken wie die 88 mensen waren. Wie had ons deze loer gedraaid!'

Achtentwintig jaar ervaring in de politiek (‘ja, ik ben wijzer, maar niet minder bevlogen') hebben hem realistischer gemaakt. ‘Vooral als nieuwkomer is het heel hard werken. Zoals mensen niet elke dag verhuizen of een andere partner of baan nemen, switchen ze ook niet zo gemakkelijk van politieke partij.'

‘We hebben tien jaar lang keihard gewerkt voordat we de eerste zetel haalden,' zegt Riet de Wit, fractievoorzitter en ook dit keer lijsttrekker in Heerlen. ‘Elke stem moest worden veroverd, elk nieuw SP-lid voor de poorten van de hel worden weggesleept.' Er viel heel wat te overwinnen in de katholieke mijnwerkersplaats. De Wit: ‘Als wij actie voerden voor een beter onderhoud van woningen, waren het vrouwen die het woord deden. De mannen zaten achterin de zaal hun vrouwen te vertellen wat die moesten zeggen. Zó bang waren ze in Heerlen voor de gevestigde orde.'

‘Ach jongens, kreeg je te horen, laat de gemeenteraad maar aan de echte politiek over.'

PvdA destijds stukken linkser

In Groningen deed de SP in 1974 voor het eerst een gooi naar een raadszetel. Maar het zou nog tot 1986 duren voordat die zetel er kwam. Peter Verschuren, 18 jaar gemeenteraadslid: ‘Onze acties werden dankbaar omarmd en de Tribune die verkochten we toen op straat ging grif van de hand. Maar op ons stemmen? Ach jongens, kreeg je te horen, laat de gemeenteraad maar aan de echte politiek over.'

De PvdA was in die jaren ‘stukken linkser,' zegt hij, en beschikte in Groningen over veel sleutelfiguren in wijkraden en buurtcomités. Voeg daar aan toe dat de Communistische Partij Nederland in de roerige jaren zeventig veel studenten aan zich wist te binden, en het mag duidelijk zijn waarom het zo veel inspanning heeft gekost voordat de SP-Groningen de vijf zetels wist te veroveren die ze nu heeft.

Anno 2006 zorgt het SP-imago voor één, twee zetels, zonder dat je daarvoor avond aan avond op stap hoeft. ‘Dat gun ik iedereen van harte,' zegt Riet de Wit, ‘maar op elke scholingsbijeenkomst houd ik nieuwe afdelingen voor dat je lokale groei alleen bereikt als je de handen uit de mouwen steekt. Er zijn duizend beren op de weg om te zeggen, nee ik pak die actie niet op. Om die beren moet je heen.'

‘Tegenwoordig krijg je minimaal de helft van de stemmen cadeau van Jan.'

Werken aan de basis

‘Tegenwoordig krijg je minimaal de helft van de stemmen cadeau van Jan,' grijnst Herman Beekers, webmanager en oudhoofdredacteur van de Tribune. Maar dat geldt pas sinds de raadsverkiezingen van 1998, vier jaar nadat de SP voor het eerst Kamerzetels haalde. In de zesentwintig jaar daarvoor was het ‘puur een kwestie van het werk aan de basis. We hadden geen landelijk gezicht.' Beekers hij werd in 1970 lid van de KEN is jarenlang actief geweest in Nijmegen en in plaatsen in Brabant. Net als Peter Verschuren denkt hij dat het (snelle) succes in Brabant mede te danken is aan het vacuüm dat daar in de jaren zeventig lag. De politiek werd gedomineerd door (katholieke) plaatselijke groeperingen, terwijl de PvdA nog geen voet aan de grond had, om van de CPN maar te zwijgen. Die partij zou zich nooit beneden de rivieren vertonen.

Maar het had ook te maken, denkt Beekers, met de omvang van de steden. ‘Onze filosofie was: we moeten werken aan de basis. Actief zijn in wijken, in fabrieken. Daarmee konden we in een plaats als Dongen met 30.000 inwoners al snel een naam opbouwen. Probeer dat maar eens in een stad als Rotterdam. Hoeveel mensen heb je daar wel niet voor nodig?'

Het juiste politieke gat

Bij de laatste verkiezingen in 2002 haalde de SP 170 zetels in 55 steden en dorpen. ‘De opvallende overeenkomst is dat al die plaatsen zo opvallend verschillend zijn,' zegt Tiny Kox. Waarom had de SP Tilburg in 1994 al drie zetels, terwijl er in zusterstad Breda pas in 1998 voor het eerst een raadszetel werd veroverd? En Oss en Nijmegen, de plaatsen waar de SP in 1974 voor het eerst zetels haalde, lijken in de verste verte niet op elkaar. Kox heeft er maar één verklaring voor. Je kunt niet uitgaan van een politiek model, waarbij CDA of PvdA zogenaamd voor een vacuüm zorgen. ‘In elke plaats moet je het juiste politieke gat zien te vinden, die wet geldt nog steeds.'

Maar succes is ook een kwestie van de goeie, aansprekende mensen. Neem Vlaardingen, waar de SP in 1994 zeven raadszetels veroverde. Remi Poppe was met zijn acties en zijn felle optreden in de raad de held van Vlaardingen. Nadat Poppe zijn zetel in de Tweede Kamer innam, bleek hoe zwak de fractie in Vlaardingen was. In 1998 zakte de SP terug naar vijf zetels, en in 2002 naar drie. ‘De menselijke factor wordt zwaar onderschat,' vindt Jan Marijnissen. Riet de Wit beaamt het: ‘In de ogen van veel mensen wás de SP-Heerlen Jan en Riet de Wit.' Al heb je tegenwoordig steun aan het landelijke imago, ‘zonder lokale kartrekkers kom je nergens, mensen die de SP-visie kunnen uitdragen en gezicht kunnen geven'.

‘Niet pappen en nat houden, of in ruil voor een wethouderszetel jezelf monddood laten maken.'

Er wordt van SP-raadsleden extra veel gevraagd, denkt Marijnissen: ‘Je moet goeie communicatieve vaardigheden hebben, in staat zijn ingewikkelde problemen in gewone mensentaal om te zetten, je moet kunnen organiseren, actie kunnen voeren, en dan ook nog eens een andere politiek kunnen voeren. Niet eentje van pappen en nat houden, of in ruil voor een wethouderszetel jezelf monddood laten maken.'

In 2002 besloot de SP-Heerlen deel te nemen aan het college. Ondanks harde afspraken liet coalitiepartner CDA Riet de Wilt vallen toen die als wethouder de drugsverslaafdenopvang wilde verplaatsen naar een andere buurt. Het was een harde les. ‘De SP deed het te goed, dus werden we pootje gelicht. Diep treurig, maar zo werkt de gevestigde politiek.'

Lessen van 2002

Op scholingsdagen krijgen aspirantraadsleden standaard het voorbeeld Boxtel voorgehouden. In 1994 werd de SP-Boxtel met vijf zetels de grootste partij. Maar samen hadden CDA en PvdA de meerderheid. Ze wilden geen echte koerswijziging, zoals een halt aan de privatisering en meer betaalbare huurwoningen. Dus besloot de SP niet mee te doen aan het college. Het werd door CDA en PvdA vertaald met ‘zie je wel. De SP kan alleen maar tomaten gooien, maar verantwoordelijkheid nemen ho maar.' En omdat de SP de kiezers in Boxtel niet goed wist uit te leggen waarom ze had geweigerd mee te doen, verloor de partij in 1998 drie zetels. ‘Voordat je dat vertrouwen weer terug hebt,' zegt Marijnissen spijtig, ‘ben je jaren verder'.

Niet alleen de zaak Boxtel is een les geweest. De hele verkiezingen van 2002 hebben voor felle discussies gezorgd. In 2002 boekte de SP voor het eerst geen winst, maar bleef het aantal raadszetels stabiel op 170 zetels. Op papier zo slecht nog niet. Maar de werkelijkheid achter de cijfers was minder rooskleurig. In bestaande afdelingen werd 1/3 verlies geleden, terwijl het slechts in 1/3 van de plaatsen was gelukt meer zetels te halen.

Tiny Kox was op de verkiezingsavond van maart 2002 in Rotterdam, waar de SP terugviel van vier naar één zetel. ‘Het was het Leefbareneffect, werd er gereageerd. Jan en ik hebben gezegd: sorry jongens, nooit kwaad zijn op de winnaar, maar kwaad zijn op jezelf. De Leefbaren zijn in het gat gesprongen dat jullie hebben laten liggen.'

Riet de Wit denkt daar genuanceerder over. ‘Je kunt 2002 niet alleen de afdelingen verwijten. Pim Fortuyn wist een snaar te raken waar ook de landelijke SP niet voldoende antwoord op had.'

Actief blijven

De SP-Groningen wist wél winst te boeken, en ging van vier naar vijf zetels. Peter Verschuren: ‘Als nieuwkomer heb je een fris geluid, en dat trekt natuurlijk. Maar na twaalf jaar in de gemeenteraad wordt het moeilijk om altijd maar dwars te liggen en overal tegen te zijn.' In Groningen is dat gecompenseerd door buiten de raad heel actief te zijn. ‘We hebben ons ingegraven in de volkshuisvesting en daarmee naam opgebouwd.' Net als Marijnissen en Kox, denkt hij dat Rotterdam zich te veel in het raadswerk heeft gestort en daardoor te ver van de mensen is af komen te staan. Riet de Wit wijst op het belang van de worteling van een afdeling, die alleen maar te bereiken valt door actief te zijn en te blijven. In Heerlen, waar de leefbaren in één klap zes zetels veroverden, ging de SP in 2002 terug van acht naar zeven zetels. ‘Het overgrote deel van de mensen is ons trouw gebleven.'

Strenge selectie

De (relatieve) terugval in 2002 had ook te maken met de groei in 1998. In plaatsen als Winschoten, Delfzijl of HoogezandSappemeer werden in 1998 zetels geboekt, die soms binnen een paar weken al weer verloren gingen. ‘We hebben niet streng genoeg gekeken naar de kandidaten,' denkt Herman Beekers. Fracties spatten binnen de kortste keren uit elkaar, raadsleden liepen over naar een andere partij of begonnen voor zichzelf. Andere partijen hadden en hebben ook last van raadsleden die in de praktijk tegenvallen, maar daar wordt veel met de mantel der liefde bedekt. Beekers: ‘Kijk naar de hoeveelheid backbenchers in de Kamer waar je nooit iets van hoort en die er alleen maar zitten om mee te stemmen.' De afdrachtregeling bij de SP zorgt ervoor dat de waterscheiding snel duidelijk wordt. ‘Als je om opportunistische redenen raadslid bent geworden, en je krijgt een brief binnen met de vraag hoe het staat met het raadsgeld, dan is de keuze snel gemaakt.' Maar anderen wijzen op de keerzijde van de medaille. Het kantoor in Rotterdam was er soms wel érg snel bij om op het raadsgeld te hameren, terwijl de nieuwbakken raadsleden nog niet eens hun eigen kosten hadden afbetaald.

Een boom groeit niet zonder wortels

2/3 van de kiezers laat zich in hun plaatselijk stemgedrag leiden door het imago van landelijke partijen. Waar zou een afdeling zich dan nog druk over maken? Maar Tiny Kox interpreteert de cijfers anders: ‘Op 1/3 van de stemmen heb je als afdeling wel degelijk invloed.' Plaatselijk achterover leunen zou bovendien de dood in de pot betekenen. Kox: ‘Onze kracht in Den Haag ontlenen we aan onze kennis over wat er in het land speelt, en dat wij elke Haagse maatregel tot op microniveau weten te vertalen.' Jan Marijnissen valt hem bij: ‘Ik wil niet romantisch doen, maar een boom groeit niet zonder wortels. Onze afdelingen zijn onze oren en ogen. Waarom waarschuwen wij al jaren voor wat er in het onderwijs gebeurt, in de gezondheidszorg, in de huisvesting, terwijl de Haagse kaasstolp totaal vervreemd is geraakt van wat er onder mensen leeft.'

Volgens Kox hebben andere politieke partijen de ledenaanwas en de opbouw van afdelingen de afgelopen jaren zelfs bewust afgeremd. ‘Leden zijn toch lastig? Die willen meepraten over Afghanistan of het vreemdelingenbeleid. Nou, daar zitten de partijbonzen van het CDA of de PvdA niet op te wachten.'

Natuurlijk is het niet altijd eenvoudig om alle neuzen dezelfde kant op te krijgen, zegt Kox, ‘maar kijk eens wat een slagkracht wij door onze 45.000 leden bezitten'. Vijfentwintig procent van de nieuwe SP-leden is jonger dan dertig jaar, veertig procent is vrouw, hun opleiding is een getrouwe afspiegeling van de Nederlandse bevolking en hun maatschappelijke participatie is hoog (zie kader). Kox: ‘Willen we een actieve partij blijven, die zich ook buiten het Binnenhof of de gemeenteraden laat zien, dan moeten we het van die mensen hebben.'

Bedroevend, om te huilen, in en in triest

Herman Beekers: ‘Zet Pietje Puk op een SP-lijst in willekeurig welke plaats en geheid dat ie minstens een zetel haalt. Nou, daar hebben we leergeld mee betaald. Dat doen we dus niet meer.' De selectie is dit keer streng geweest. Van de 130 afdelingen doen er een kleine 100 mee. De overige afdelingen hebben (nog) niet voldoende mensen om zowel raadszetels te bemannen als buurtonderzoek te doen of acties te voeren. Maar soms zijn ze ook nog niet voldoende breed samengesteld. Peter Verschuren: ‘Je hebt jong en oud nodig, hoog en laag opgeleid, met werk en zonder. Anders loop je het gevaar dat er alleen maar aandacht is voor de problemen van ouderen of van bijstandsmoeders.'

Het gemiddelde raadslid in Nederland is op dit moment een (witte) man van dik 53 jaar. En al zijn de SP raadsleden gemiddeld het jongste, 49 jaar kun je nou ook niet echt piep noemen. Het was reden voor een flinke verjongingsslag, zegt Marijnissen. Neem Daniël Westhoek, 22, die de lijst in Zoetermeer aanvoert, of Frank Stoffer, 24, lijsttrekker in Grave. Er zullen ook meer vrouwen te zien zijn de SP heeft dit keer 68 mannelijke lijsttrekkers en 34 vrouwelijke en er is veel gedaan aan scholing.

Maar of dat ook bij andere partijen is gebeurd? Marijnissen vreest van niet: ‘De gemiddelde leeftijd van de gemeenteraad gaat elke vier jaar omhoog en het niveau daalt omgekeerd evenredig.' ‘Bedroevend, om te huilen, in en in triest,' noemt Riet de Wit de kwaliteit van sommige raadsleden in Heerlen. Het maakt het raadswerk er niet gemakkelijker op. De Wit: ‘Vroeger kon je nog wel eens goed debat voeren en nog winnen ook. Nu leest de fractievoorzitter van het CDA, de grootste partij in de raad, in vijf zinnen het standpunt voor en daar mag je het mee doen.' In Heerlen telt de CDA-afdeling 183 leden, tegenover de 1350 van de SP. De Wit: ‘Het CDA weet absoluut niet wat er onder de mensen leeft. Ze hebben geen eigen visie en leveren de stad uit aan megalomane plannen van projectontwikkelaars.'

Geen sexy functie

Marijnissen wijt de treurige kwaliteit van veel gemeenteraden aan de gedaalde status van het raadslidmaatschap, en aan de individualisering. ‘Wie behalve SP'ers vinden het nog interessant zich voor de gemeenschap in te zetten, vrije tijd op te offeren, laat staan je bestaansrecht eraan te ontlenen?' Ook Tiny Kox denkt dat het raadslidmaatschap ‘niet de meest sexy functie is. Je moet hard werken en je krijgt er lang niet altijd voor terug wat je hoopt.'

In Heerlen zijn wijken waar nog maar twintig procent van de kiezers opkomt. ‘De mensen geloven er niet meer in,' zegt Riet de Wit. ‘Ze zijn echt heel cynisch over de politiek.' Omdat lokale kranten verdwijnen, terwijl regionale kranten steeds minder aandacht besteden aan lokaal nieuws, is het lastiger dan vroeger het SP-geluid te laten horen. Folders die huis aan huis worden verspreid, wijkkrantjes en lokale websites moeten een alternatief bieden. Kox: ‘De gemeenteraad is van het allergrootste belang, wij als SP weten dat als geen ander. Als de democratie lokaal gestimuleerd zou worden, komt het met Den Haag en hun afstand tot gewone mensen echt wel goed.'

Veel talent

Als ik Jan Marijnissen spreek, komt hij net terug van de afsluitende bijeenkomst in Den Haag, waar 12 SP-politici in spe, een tweejarige cursus politiek hebben afgerond met een openbaar optreden. Marijnissen is wild enthousiast: ‘Het was geweldig! We hebben zoveel talent in de partij, dat geeft me zoveel vertrouwen in de toekomst!' Met de gemeenteraadsuitslag van 7 maart komt het dik in orde. Maar succes kan ook overmoedig maken. ‘Rustig aan. Neem een voorbeeld aan Oss en Nijmegen, waar het ook jaren heeft geduurd voordat we aan het college gingen deelnemen. Als je geen betrouwbare coalitiepartners hebt die werkelijke veranderingen willen, bereik je meer met een stevige oppositie.'

‘We hebben zoveel talent in de partij, dat geeft me zoveel vertrouwen in de toekomst!'

Peter Verschuren plaatst ook een kanttekening: ‘Raadszetels betekenen niets zonder contacten in de wijken. Laten we niet te parlementair worden.' ‘We moeten buiten de bestaande kaders durven blijven denken,' zegt Herman Beekers. ‘Creatief, activistisch, tegendraads en niet braaf. Alleen zo kunnen we mensen aan ons blijven binden.' ‘Je ogen en oren openhouden voor wat er buiten de raad gebeurt. Dat vele raadswerk, en dat bureaucratische geneuzel waar je doorheen moet, heeft anders geen zin', zegt ook Riet de Wit.

Tiny Kox durf de voorspelling aan: ‘Op de avond van 7 maart zal blijken dat de SP de gemeenteraadsverkiezingen weer dik heeft gewonnen.' En laat niemand cynisch doen dat winst voor de hand ligt, omdat de SP in bijna het dubbele aantal gemeenten meedoet: ‘Is er een andere partij die hetzelfde voor elkaar krijgt?' Het wordt feest op de avond van 7 maart, verzekert Kox. Om er in één adem aan toe te voegen dat op 8 maart de volgende verkiezingen beginnen. Feestje oké, maar de volgende dag weer hard aan de slag kameraden! Riet de Wit schudt het hoofd. ‘Typisch SP-taal', vindt ze. Wat haar betreft wordt er ‘drie dagen' gefeest als de uitslag ernaar is. ‘Laten we het vooral een beetje leuk houden, heren!'