Tribune 04/2001 Scheuren in het Keltische Poldermodel

Tribune 13 april 2001

Ierland sluit zich aan bij de vaart der volken.

Maar een successtory? Nou, nee!

Scheuren in het Keltisch poldermodel

Ierland kennen we als vakantiebestemming, waar de wilde natuur nog ongerept is en de whisky rijkelijk stroomt. Maar het was ook het land van ongekende armoede, uitzonderlijk hoge werkloosheidscijfers, emigratie en een allesoverheersende streng-katholieke moraal. De laatste vijftien jaar is de republiek echter onherkenbaar veranderd. De werkloosheid daalde in rap tempo en in minder dan tien jaar zag 'Eire' het nationaal inkomen per hoofd van de bevolking bijna verdubbelen. Een successtory? Niet voor iedereen. Jan Marijnissen stak de zee over en ontdekte de keerzijde van het Keltische poldermodel. Fractiemedewerker Johan van den Hout was erbij en verhaalt.

Het roer ging radicaal om in Ierland in 1987. Geconfronteerd met een ernstige economische en financiële crisis en een werkloosheidspercentage van rond de twintig procent, ontwierp de toenmalige regering een neoliberaal beleid. In het zogenaamde Programma voor Nationaal Herstel werden tussen overheid, werkgevers en vakbonden afspraken gemaakt over lastenverlichting, loonmatiging en 'handhaving van de arbeidsrust' (lees: het aan banden leggen van het stakingsmiddel). Ierland sloot zich aan bij de vaart der volkeren. En met succes, want bijna onmiddellijk daalde de inflatie en de rente, steeg de economische groei en nam de werkgelegenheid explosief toe. Het land werd steeds aantrekkelijker voor buitenlandse investeerders. Herstelplan volgde op welvaartsprogramma volgde op partnership, en allemaal zingen ze hetzelfde liedje. Het poldermodel Ierse stijl heet voor de komende drie jaar Partnership voor Welvaart en Gerechtigheid. En boekt resultaat. In de laatste vijf jaar zonk de werkloosheid van 11,5 naar 4,1 procent en is de economische groei de hoogste van de Europese Unie. Ierland heeft het hoogste begrotingsoverschot en de op één na laagste staatsschuld in de EU. Overal in het land worden nieuwe wegen aangelegd, in twee jaar tijd steeg het autobezit in Dublin met ruim 40 procent en wekelijks vestigen zich nieuwe, vooral Amerikaanse multinationals uit de IT-sector, in Ierland. The sky is the limit.

'Bezuinigen op de collectieve sector in tijden van ongekende economische groei: waar hebben we dat eerder gehoord?'

Toch begint het model wat scheuren te vertonen. Na een daling eind jaren tachtig heeft Ierland momenteel weer een inflatie die ruim boven het Europese gemiddelde ligt, met een voorlopig record van 7 procent in november vorig jaar. Om blijvend nieuwe investeerders aan te kunnen trekken, verlaagde Ierland in 2000 de belastingdruk nog verder tot de allerlaagste in de EU. Met een economische groei van inmiddels tien procent vreesden de overige Europese ministers van Financiën oververhitting van de Ierse economie en maanden het land begin dit jaar tot matiging van de uitgaven en afzien van verdere lastenverlichting. Het gevaar voor belasting-concurrentie tussen de lid-staten om de gunst van internationale investeerders af te dwingen ligt immers op de loer en zal leiden tot een race naar de bodem, zo vreest ook Brian Nolan van het sociaal-economisch onderzoeksinstituut ESRI: 'Het zal leiden tot een grotere kloof tussen de markt en de publieke sector, terwijl we dat nu juist moeten voorkomen.' Sinds de invoering van de euro kan ook Ierland geen zelfstandige monetaire politiek meer voeren en wordt zij in haar middelen beperkt tot het snijden in de overheidsuitgaven. 'Bezuinigen op de collectieve sector in tijden van ongekende economische groei,' vat Marijnissen samen, 'waar hebben we dat eerder gehoord?'

De Ieren zijn ook enorm bevreesd voor een economische recessie in de Verenigde Staten. Een terugval daar zal onmiddellijk gevolgen hebben voor de investeringen in Ierland. De economische groei is in hoge mate gebaseerd op een wankel fundament van call centers en IT-bedrijven die de eerste klappen van een tragere groei te verwerken zullen krijgen. Ierland heeft dan geen zelfstandige economische basis met productie van essentiële en minder gevoelige goederen of diensten om op terug te vallen.

Net als hier blijven ook in Ierland de bekende gevolgen van het neoliberalisme, zoals tweedeling en uitverkoop van de publieke zaak, niet uit

Aangezien Ierland enigszins vergelijkbaar is met Nederland in haar neoliberalisme en overlegeconomie, blijven ook daar de alhier bekende gevolgen als tweedeling en uitverkoop van de publieke zaak niet uit. De economische groei heeft zich vooral afgespeeld in de private sector. Daar ontstonden de nieuwe banen en daar worden de hoge salarissen betaald. De loonmatiging – zoals afgesproken in de nationale programma's – geldt hier niet, waardoor een toenemende kloof is ontstaan tussen het inkomen van bijvoorbeeld ambtenaren, onderwijzers en verpleegkundigen aan de ene kant, en werknemers in de 'nieuwe economie' aan de andere kant.

Eind 1999 staakten de verpleegkundigen voor een loonsverhoging van 30 procent in twee jaar. Zij kregen 26 procent en vormden daarmee een voorbeeld voor de rest van de publieke sector. In 2000 staakten in Ierland de buschauffeurs en machinisten voor looneisen van 20 tot 30 procent. Als Jan Marijnissen vraagt hoe realistisch dat was, laat Pat Cahill van de onderwijzersvakbond ASTI een krantenkop van die dag zien: 'Personeel Air Lingus eist 70 procent!' Cahill: 'Het lijkt allemaal nogal veel gevraagd, maar dat is slechts relatief. Het Partnership stelt een grens aan de loonsverhoging gebaseerd op de inflatieverwachting. In het huidige programma was die verwachting 3 procent en voorziet men in een loonstijging van zo'n 15 procent in drie jaar. Maar in werkelijkheid is de inflatie inmiddels opgelopen tot boven de 6 procent en gaan we er met een loonsverhoging van 15 procent in drie jaar in koopkracht zelfs op achteruit.'

'Ruim tien jaar geleden waren vakbondsleiders nog links, maar inmiddels zijn het stuk voor stuk vrije-markt-adepten geworden'

'Onze bond stapte een jaar geleden uit de vakbondsfederatie omdat wij ons niet meer gebonden achten aan het Partnership,' vervolgt Cahill. 'Het achterblijven van de salarissen in het onderwijs ten opzichte van de marktsector begint nu te leiden tot wervingsproblemen en verslechtering van de kwaliteit.' Eddie Conlon, ook onderwijzer en radicale vakbondsactivist, is niet te spreken over de opstelling van de meeste bonden: 'Zij hebben zich met handen en voeten laten binden aan dat Partnership en vervreemden nu van hun achterban. Ruim tien jaar geleden waren vakbondsleiders nog links, maar inmiddels zijn het stuk voor stuk vrije-markt-adepten geworden.'

Niet alleen de salarissen, ook de investeringen in de publieke sector houden geen gelijke tred met de rest van de economie. Brian Nolan van het ESRI doet al jarenlang onderzoek naar armoedetrends in Ierland. Hij knikt van herkenning als Marijnissen hem het zogenaamde Robin Hood model in de Nederlandse gezondheidszorg uitlegt.

'Mensen met een particuliere verzekering krijgen voorrang boven ziekenfondspatiënten, en volgens het verhaal zou dat leiden tot meer middelen voor de gezondheidszorg. Maar dat is bullshit.' Voor de echte minima is er een gratis volksverzekering, maar deze mensen komen voor een ziekenhuisopname op lange wachtlijsten te staan. Je kunt je daarboven vrijwillig bijverzekeren om de hele wachtlijst voor ziekenhuisopname te omzeilen. Bijna de helft van de Ieren heeft zo'n voorrangszorg-verzekering, waarvan de premie van de belasting aftrekbaar is. Volgens Nolan gaan echter steeds meer mensen inzien dat dat eigenlijk belachelijk is: 'De enige oplossing is te kiezen voor een volledig publiek systeem waar iedereen onder valt.'

'Dat iedereen het nu gemiddeld beter heeft dan vijftien jaar terug is alleen zichtbaar in historisch perspectief'

De prijsstijgingen in Ierland hebben de huizenmarkt niet ontzien. Negentig procent van de woningen zijn er privé-bezit, maar voor 'starters' (jonge gezinnen), is het steeds moeilijker nog een huis te kopen. Omdat de grootste banengroei zich met name in en rond Dublin heeft voorgedaan, zijn daar de huizenprijzen de laatste jaren verdrievoudigd en in sommige delen van de stad nog meer. Tony Monks, de algemeen secretaris van de Ierse Nationale Organisatie voor Werklozen (INOU): 'Het is vergelijkbaar met Londen. Op de Dockyards, hier vlakbij de oude haventerreinen, worden nu dure yuppenappartementen uit de grond gestampt. De bouwgrond in Dublin begint schaars en dus duur te worden. Steeds meer mensen nemen langere reistijden voor lief en vestigen zich buiten de stad. Maar dat zijn er inmiddels zo veel dat ook daar de prijzen voor huisvesting de pan uit beginnen te rijzen.' Ook de kroegbaas van een pub in het centrum raakt er niet over uitgesproken. 'Dat pand hier tegenover is nu wel vier keer zo duur als tien jaar geleden.' Maar hij loopt tegen zijn pensioen en klaagt dus niet. Als hij straks zijn pub verkoopt is ie binnen.

Monks staat ambivalent tegenover het Partnership, vertelt hij ons. 'Naast organisaties van werkgevers, werknemers en boeren nemen weliswaar een aantal vertegenwoordigers van de community, zoals INOU, deel aan het Partnership. Maar werklozen hebben natuurlijk weinig macht. Het Partnership is een vorm van neocorporatisme en heeft het politieke proces ondermijnd. Belangrijke beslissingen over de sociale en economische ontwikkeling worden nu buiten de politiek genomen, waardoor de oppositie helemaal niets meer in te brengen heeft. Aan de andere kant, hebben wij nu als organisatie wel een stemmetje in het proces

en voorheen niet.' Sinds de werkloosheid landsbreed gezien is afgenomen, krijgt de INOU met andere problemen te maken. 'Werkloosheid is nu vooral geconcentreerd in achterstandsbuurten waar mensen vaak generaties lang werkloos waren. Dat los je niet zomaar op. Het zijn wijken met hoge schooluitvalcijfers, drugsproblematiek en criminaliteit. Het gat tussen hen en de grote meerderheid van de samenleving wordt steeds groter en verscherpt de tweedeling. Dat iedereen het nu gemiddeld beter heeft dan vijftien jaar terug is alleen zichtbaar in historisch perspectief. Wat armen elke dag meemaken is dat zij steeds armer worden ten opzichte van de meeste anderen, en dat wringt.' In die buurten zet INOU cursussen op waar werklozen leren sollicitatiebrieven te schrijven, waar alfabetiseringscursussen worden gegeven en mensen worden geholpen hun eigen bedrijfje op te zetten.

'Ieren ontlenen tegenwoordig geen waarde meer aan wat ze doen of maken, maar aan wat ze kopen'

In het Ierse parlement vecht Joe Higgins van de Socialist Party tegen de bierkaai: 'Voormalige linkse partijen hebben zich bekeerd tot het liberalisme en ook de vakbonden gaan met de stroom mee.' Sinds vier jaar zit de SP met één zetel in het parlement en nog dagelijks moet hij procedurele gevechten voeren om zelfs maar aan het woord te komen. Desondanks laat hij de moed niet zakken. 'Bij de volgende verkiezingen doen we al mee in zeven van de 41 kiesdistricten,' zegt hij hoopvol.

Dat het moeilijke tijden zijn voor links ziet ook Declan McGonagle, de progressieve directeur van het Museum voor Moderne Kunst in Dublin: 'Niemand stelt een alternatief voor het kapitalisme voor. Met de meeste mensen gaat het goed, maar ondertussen is de tweedeling scherper dan ooit. De toename van het aantal daklozen is ongekend en gemeenschappen desintegreren. De Ierse identiteit gaat verloren. Vroeger waren Ieren echte producenten; timmerman, mijnwerker, scheepsbouwer. Nu ontlenen we geen waarde meer aan wat we doen of maken, maar aan wat we kopen. Mensen zonder geld worden zo 'waardeloze mensen'.' Cultuur zou kunnen helpen bij het hervinden van de Ierse identiteit, meent McConagle. 'Helaas ziet de regering dat wat anders. Men investeert liever in tastbare producten dan in wezenlijke processen. Niemand stelt nog de vraag waar we met onze samenleving heen willen, het ontbreekt Ierland aan echte politici en visionairs.'