Tribune 04/2001 Door iedereen verlaten en verraden

Tribune 13 april 2001 Door iedereen verlaten en verraden

Meer dan vijf jaar geleden vond het drama

Srebrenica plaats. Duizenden moslim-mannen werden gedood. De discussie in Nederland concentreert zich op de schuldvraag. Maar hoe gaat het eigenlijk met de nabestaanden? De weduwen, de moeders, de zusters en de kinderen van de vermoorde mannen? SP-Kamerlid Agnes Kant bezocht deze vrouwen in Otes, een kapotgeschoten, deprimerende buitenwijk van Sarajevo, en in enkele vluchtelingen-kampen. Ze trof schrijnende en mensonterende situaties aan. En verdriet… verschrikkelijk veel verdriet. Het einde van de lijdensweg van deze vrouwen is nog lang niet in zicht

'Welkom in Otes,' zegt Zeljka Hasic met een wrang glimlachje wanneer ze haar auto voor de flat parkeert. Agnes kijkt zichtbaar onder de indruk om zich heen. 'Dat hier nog mensen kunnen wonen,' zegt ze. De gebouwen zijn zwart geblakerd en zitten vol kogelgaten. Sommige huizen hebben geen ramen maar plastic om de ergste kou buiten te houden. De wijk lag in de oorlog middenin de frontlinie. Nu is het de tijdelijke verblijfplaats van honderden overlevenden van Srebrenica. Zeljka Hasic is voor zes dagen onze gastvrouw en gids. Ze is de voorzitter van Zene Podrinja, een organisatie van weduwen die hun mannen, zonen en vaders verloren hebben tijdens de etnische zuiveringen. Met haar twee dochters en verwarde moeder woont ze in een kapotte tweekamerflat. De enige slaapkamer is deze week bestemd voor de twee gasten, de anderen slapen in de zitkamer waar, in een afgescheiden hoek, een tweepersoonsbed staat. Oma slaapt op de bank, maar dat deed ze toch al, altijd klaar om te vluchten. Middenin de kamer staat een houtkachel de hele dag te branden. 'Dit jaar hadden we gelukkig een zachte winter,' vertelt Zeljka, 'vorig jaar vroor het wekenlang meer dan twintig graden en kregen we alleen de gang boven het vriespunt.'

Agnes hoort het verhaal aan en probeert troost te bieden. Maar wat valt er te troosten in deze uitzichtloze ellende?

Op de tweede dag van ons verblijf ontstaat er grote consternatie in de buurt. Om 11 uur zal een jong gezin door de politie uit huis gezet worden. Voor de flat staan tientallen vrouwen, sommigen westers gekleed, anderen met hoofddoek en traditionele moslimbroeken. Hun gezichten staan grimmig. De frustratie is groot, uithuiszetting hangt immers iedereen in Otes boven het hoofd. Agnes belt met de Nederlandse ambassadeur om de afspraak die ze die ochtend met hem had te verzetten. We wilden immers kennisnemen van de werkelijke situatie van de vrouwen? Dit gaat dus voor. Vier agenten houden de boel op een afstand in de gaten. Op de vierde verdieping zit Mubina Hajra te huilen, haar vierjarige dochter tegen zich aangedrukt. Agnes hoort haar verhaal aan en probeert troost te bieden. Maar wat valt er te troosten in deze uitzichtloze ellende? Samed en Mubina Hajra zaten in '95 in Srebrenica. Samed vluchtte met een groep van 12.000 mannen over de bergen naar het veilige Tuzla. Een barre tocht die slechts 4000 mensen overleefden. Sindsdien is hij invalide. Zijn vader en drie broers zijn vermist, evenals de vader en twee broers van zijn vrouw. Het gezin kreeg als noodoplossing de woning toegewezen van een gevluchte Servische familie. Maar deze familie heeft het huis onlangs verkocht en de familie Hajra moet de woning verlaten. 'We weten niet waar we naar toe moeten. Wij kunnen niet terugkeren naar onze woning van voor de oorlog, we hebben geen familie meer en alle opvangplaatsen zijn vol,' zegt Mubina radeloos. De spanning is inmiddels om te snijden. Zenuwachtig wordt uit het raam gekeken. Maar ineens druipt de politie af. Of dat komt omdat er twee westerse vrouwen met een camera staan? Wie zal het zeggen. Maar één ding is zeker, zeggen de buren. Ze zullen binnen afzienbare tijd terugkeren. Onverwacht, wanneer er niemand staat, zal de hele inboedel op straat worden gezet.

Terugkeer naar Podrinja is voor veel vrouwen niet mogelijk. Daar wacht hen een politiek en sociaal vijandig klimaat

Mubina is niet de enige. Op dit moment vinden in Sarajevo iedere maand 700 huisuitzettingen plaats. Bosnië telt 500.000 ontheemden. Kroaten, Serviërs en Moslims die naar hun eigen etnische gebieden zijn gevlucht en nu in kampen, 'collectieven' en de leegstaande panden van weer andere vluchtelingen wonen. Voor een duurzame vrede is terugkeer een must, zo is de mening van nagenoeg alle hulpverleners. Als alles volgens schema gaat, zullen binnen drie jaar 300.000 mensen teruggekeerd zijn naar de plaats van herkomst, zo wordt ons verteld op het kantoor van de OHR (Office of the High Representative). De OHR vertegenwoordigt het internationale bestuur dat moet toezien op de uitvoering van de akkoorden van Dayton. Morris Power is verantwoordelijk voor de minderheden-terugkeer in het kanton Sarajevo. De sympathieke Ier kent als geen ander de problemen van de weduwen van Srebrenica. 'Deze vrouwen zijn door iedereen verlaten en verraden. Ze vertrouwen niemand meer,' weet hij. 'Ze komen allemaal uit de Podrinja, de regio rond het riviertje de Drina, en zijn ten tijde van de burgeroorlog naar de veilige haven Srebrenica gevlucht.' In de Podrinja was voor de oorlog meer dan 70 procent van de bevolking moslim. Nu ligt dit gebied in het Servische deel van Bosnië. Terugkeer is voor veel vrouwen niet of nog niet mogelijk. In het Servische deel wacht hen een politiek en sociaal vijandig klimaat. Hun voormalige huizen worden bewoond door Serviërs, en oorlogmisdadigers lopen nog vrij rond Wie wel teruggaat heeft geen enkel vooruitzicht op werk. 'Hoe gaan jullie om met dit dilemma?' vraagt Agnes. 'Jullie moeten werken aan terugkeer, maar je zegt dat de vrouwen niet terug kunnen…' Morris, geëmotioneerd: 'We moeten absoluut voor deze vrouwen zorgen, maar ik voel me wel eens machteloos.' Hij is verscheurd en schiet vol bij het praten over de ellende van de vrouwen.

De vrouwen keren nog maar mondjesmaat terug. Voorlopig verslechtert hun situatie met de dag. Behalve in Otes, wonen de weduwen van Srebrenica in de tientallen overvolle 'collectieven' die het land rijk is. Oude gebouwen waar gezinnen met vier of meer personen in één kleine kamer huizen, zoals bijvoorbeeld in Hotel Technokrat in Tuzla. Heel vroeg in de ochtend rijden we erheen, door een schitterend landschap. Even buiten dit industriestadje ligt het kamp Jezevac waar ongeveer 650 vluchtelingen leven, veelal vrouwen met kinderen. Het kamp is overvol, twee gezinnen delen een huisje met twee piepkleine slaapkamers en een woonkeukentje van nog geen drie bij vier meter. Kinderen dringen zich vrijpostig op om aandacht te krijgen. Er hangt een gettoachtige en umheimische sfeer. De hygiënische omstandigheden in dit kamp zijn slecht, soms is er in geen maanden stromend water. Een arts vertelt later dat er veel huiselijk geweld is omdat te veel mensen te lang boven op elkaar zitten. Ouders, meestal alleenstaande moeders, verwaarlozen hun kinderen omdat ze zelf te veel problemen hebben.

Ze worden letterlijk gek van verveling, de uitzichtloosheid, de herinneringen en vooral van het verschrikkelijke verdriet

Maar het kan nog erger. Drie kilometer dieper het bos in ligt Grab Potok. Daar is de situatie echt verbijsterend. Het vuil is opgestapeld langs de oevers van het riviertje waarlangs dit kampement ligt. De tweehonderdvijftig bewoners zijn zwaar getraumatiseerd. Depressie, lethargie, en uitzichtloosheid maken dat niemand zich meer bekommert om de omgeving. Overal is het smerig . Hele gezinnen leven op een kamer, keukens en sanitaire voorzieningen worden gedeeld met anderen. Veel vrouwen komen naar Agnes toe, klampen zich aan haar vast. Ook hier neemt ze de tijd om met vrouwen te praten. 'Het kan me niet schelen waar naar toe, maar laat me hier weggaan,' smeekt een oude vrouw.

In Grab Potok is een tekort aan alles: geld, medicijnen, kleding en voedsel. Er is dringend behoefte aan psychiatrische hulp. Hier wonen de meest kwetsbaren, zij die helemaal niet meer voor zichzelf kunnen opkomen Ze zijn als paria's gedumpt en worden langzaam geestelijk ziek. Ze worden letterlijk gek van verveling, de uitzichtloosheid, de herinneringen aan afgrijselijk gruweldaden en vooral van het verschrikkelijke verdriet.