Stemrecht of revolutie!

1887

Vanaf omstreeks 1870 werd het censuskiesrecht meer en meer onderwerp van discussie. Dat had te maken met allerlei veranderingen in de Nederlandse maatschappij. Zo werden de sociale tegenstellingen groter, door de beginnende industrialisatie. De steden groeiden door de komst van grote groepen arbeiders, die verbetering van hun werkomstandigheden en uitbreiding van hun politieke rechten eisten. Zij vonden langzaam maar zeker gehoor in de Tweede Kamer. Het waren vooral de vooruitstrevende liberalen die de ‘sociale kwestie’ en uitbreiding van het kiesrecht op de politieke agenda plaatsten. Hun initiatieven voor uitbreiding van het kiesrecht (wat geenszins algemeen kiesrecht betekende) waren aanvankelijk weinig succesvol. Meer in het oog springend waren de acties van de in 1881 opgerichte Sociaal-Democratische Bond (SDB) van Domela Nieuwenhuis, die in de jaren 1883-1885 op Prinsjesdag grote demon­straties organiseerde voor algemeen kiesrecht. Of deze direct van invloed waren op de grondwetsherziening van 1887 valt moeilijk te achterhalen, maar ze zullen zeker een rol hebben gespeeld. Niet lang na de kiesrecht­demonstratie van 1885, waar leuzen werden gescandeerd als ‘Wij willen óf stemrecht, óf revolutie’, werd een grondwetswijziging doorgevoerd. Daarmee werd het kiezerscorps op termijn aanzienlijk uitgebreid. Dankzij deze herziening werd het censusprincipe uit de grondwet gehaald. Voortaan werden tot de stembus toegelaten: “De mannelijke ingezetenen, tevens Nederlanders, die de door de kieswet te bepalen kenteekenen van geschiktheid en maatschappelijken welstand bezitten.” Deze nogal vage bepaling werd wel smalend het ‘rubberen artikel’ genoemd, omdat men er alle kanten mee uit kon. In de jaren negentig van de negentiende eeuw barstte een felle politieke strijd los over de vraag hoe dit artikel moest worden ingevuld. Een wetsvoorstel van de progressief-liberale regeringsleider Tak van Poortvliet tot een zo ruim mogelijke invulling, haalde het in 1894 niet. Uiteindelijk werd in 1896 de minder verregaande Kieswet van Van Houten aangenomen. Deze wet verhoogde aan de ene kant de kiesgerechtigde leeftijd voor mannen naar 25 jaar, maar breidde aan de andere kant de mogelijkheden uit voor mannelijke burgers om te mogen stemmen, waardoor het aantal kiezers per saldo toenam. Criteria om het kiesrecht te verkrijgen waren, naast het betalen van belastingen: het hebben van spaargeld, het behalen van een bepaald examen, de beschikking over een bepaald loon of bezit van een woning. Bij de laatste parlements­verkiezingen die gehouden werden voor de invoering van het algemeen mannenkiesrecht in 1917, was ruim ­ 65 procent van de mannelijke kiezers boven de 25 jaar kiesgerechtigd. Op de totale bevolking was het aantal kiesgerechtigden in 1913 slechts 16,5 procent.

1917

Vrouwen en de meerderheid van de arbeiders waren nog altijd van het kiesrecht uitgesloten. De verovering van het kiesrecht werd daarom de uitdrukking van hun emancipatiestreven. Beide groepen eisten dat overigens wel in de eerste plaats voor zichzelf op. De in 1894 opgerichte Vereeniging voor Vrouwenkiesrecht van Wilhelmina Drucker en Aletta Jacobs streed voor de opheffing van het sekse-onderscheid in het kiesrecht, ook al zou dit slechts aan een beperkt aantal vrouwen kiesrecht geven. Zij vonden dat voor vrouwen hetzelfde (beperkte) kiesrecht moest gelden als voor mannen. De eveneens in 1894 opgerichte Sociaal-Democratische Arbeiderspartij (SDAP) van Pieter Jelles Troelstra streed vooral voor opheffing van het klasse-onderscheid in het kiesrecht. Vrouwenkiesrecht was daaraan ondergeschikt. De verdeeldheid binnen de kiesrecht­beweging zorgde er aanvankelijk voor dat deze vrij machteloos was; ook omdat de arbeidersbeweging zelf verdeeld was. Zo stelden de meeste vakbonden en de Sociaal-Democra­tische Bond (waar de SDAP oorspronkelijk uit was voortgekomen) economische strijd boven politieke strijd. Pas in 1908 besloten de SDAP en het Nederlands Verbond van Vakverenigingen (NVV), na lange en moeizame onderhandelingen, gezamenlijk te strijden voor algemeen kiesrecht. Maar ook toen bleef de NVV zich verzetten tegen de door de SDAP gewenste inzet van het stakingswapen om algemeen kiesrecht af te dwingen. Ondanks deze verdeeldheid werd er tot aan de grondwetsherziening van 1917 de nodige actie gevoerd. Beroemd zijn de volkspetitie voor algemeen kiesrecht van 1910-1911, die 317.500 handtekeningen opleverde en de ‘Roode Dinsdagen’ van 1911 en 1912, waarbij op Prinsjesdag twintigduizend mensen in Den Haag demonstreerden voor algemeen kiesrecht. De laatste grote demon­stratie voor algemeen kiesrecht vond plaats in december 1916, toen maar liefst veertigduizend mensen in Amsterdam samenkwamen om de kiesrechtplannen van het liberale kabinet-Cort van der Linden te ondersteunen. In hoeverre deze acties ertoe hebben bijgedragen dat in 1917 het algemeen mannenkiesrecht werd ingevoerd, valt moeilijk te zeggen. Feit is wel dat zowel aan de grondwetsherziening van 1887 als aan die van 1917 een grote kiesrechtdemonstratie voorafging. Maar uiteindelijk zal in 1917 de politieke uitruil van algemeen kiesrecht voor financiële gelijkstelling van openbaar en bijzonder onderwijs van doorslaggevender betekenis zijn geweest – twee politieke kwesties die zich al jaren voortsleepten en tot grote verdeeldheid leidden tussen (progressief) liberalen en socialisten aan de ene kant en katholieken en protestanten aan de andere kant. Met de Pacificatie van 1917 werd de vrede tussen beide kampen gesloten. De confessionelen kregen geld voor hun scholen, de vooruitstrevende liberalen en socialisten veroverden het algemeen kiesrecht.