Drie redenen waarom de politiek steeds minder zeggenschap heeft

Sinds de jaren tachtig is de democratische zeggenschap over de economie stelsel­matig uitgehold. Door de privatiseringen, liberali­seringen en verzelfstan­di­gingen van overheids­diensten zijn belangrijke organisaties verder van de democratische controle af komen te staan. Volgens de neoliberalen zouden de diensten hierdoor klantvriendelijker worden en zou er meer keuzevrijheid worden geboden. Een nieuwe behoefte van mensen, waaraan het best tegemoet kon worden gekomen wanneer zij als individuele consumenten konden shoppen op een markt waar deze diensten werden aangeboden.

Zoals bij elke goede leugen zit er een element van waarheid in: ongetwijfeld doen overheidsdiensten er goed aan te onderzoeken wat de wensen van hun gebruikers zijn en hun diensten daarop aan te passen. In het ideale geval gaat dit veel verder, en worden gebruikers waar mogelijk betrokken bij het vormgeven van die diensten. Klachten die mensen hadden, al dan niet terecht, over het functioneren van de staatsbedrijven, hebben de neoliberalen dan ook in de kaart gespeeld.

De verandering van het mensbeeld was echter minder onschuldig dan het in eerste instantie leek. De rol waarin je wordt aan­gesproken heeft consequenties voor de manier waarop je je opstelt, stelt Kate Raworth in haar beroemde boek Donut economie, waarin ze afrekent met het neoliberale economische denken dat de afgelopen tientallen jaren dominant is geweest. Raworth stelt vast dat de mens als burger is verdrongen door het beeld van de mens als consument: “Verander één woord en je kunt op subtiele maar diepgaande wijze houding en gedrag veranderen.” Ze haalt media- en cultuur­onderzoeker Justin Lewis aan, die stelt dat consumenten zich alleen op de markt kunnen uiten, terwijl burgers “elk aspect van het culturele, maatschappelijke en economische leven aan de orde kunnen stellen”. Kortom, ineens lijkt het alsof we bijna nergens meer grip op hebben.

De solidariteit die lange tijd ingebakken is geweest in het economische model van West-Europese landen, ging in de jaren tachtig volledig op de schop. Daarbij is het algemeen belang stelselmatig ondergeschikt gemaakt aan het idee van markt­efficiëntie: het zou allemaal veel beter en goedkoper kunnen. Onder neoliberale politici, in Nederland geleid door Lubbers, Kok, Balkenende en Rutte, kwam dit mantra terug bij elke vermarkting van nutsvoorzieningen: energie, openbaar vervoer, telecom, onderwijs en de zorg. In zijn boek Er zijn 17 miljoen wachtenden voor u omschrijft journalist Sander Heijne van De Correspondent hoe ideologisch dit hele proces is geweest: “De president van de Algemene Reken­kamer stelde bijvoorbeeld dat bij privatiseringen geen ambtenaar of politicus ooit de moeite nam om cijfer­matig te onderbouwen of de maatregel daadwerkelijk tot een besparing zou leiden. Nulmetingen werden niet gedaan, wat het simpelweg onmogelijk maakt om de resultaten van een marktwerkingsoperatie achteraf cijfermatig te vatten.” Elders in zijn boek haalt Heijne oud-SER-voorzitter Alexander Rinnooy Kan aan, die het gebrek aan rationaliteit hekelde: “Het debat over marktwerking is ideologisch en dat gaat ten koste van de nuchtere, zakelijke analyse van de feiten.”

Waar jarenlang werd geroepen dat de markt zou zorgen voor betere en goedkopere diensten, wordt steeds duidelijker dat dit lang niet altijd het geval is. Heijne: “Net als in Amerika stegen hier de kosten van de zorg na de invoering van de marktwerking explosief. En dat is opmerkelijk, want het betaalbaar houden van de zorg was nu juist een van de belangrijkste argumenten om de sector aan de markt over te laten.” Toch blijven de clichés van de verspillende overheid en de efficiënte markt overeind. Zo liet de Europese Commissie in 2012 nog optekenen dat: “(...) privatisering van publieke bedrijven bijdraagt aan de vermindering van de staatsschuld, en aan het verminderen van subsidies en andere bijdragen van de overheid aan staatsbedrijven. Privatisering heeft ook het potentieel om de efficiency van bedrijven te verhogen, en daarmee het concurrentievermogen van de economie, terwijl zij ook buitenlandse investeerders kan aantrekken.” Hoe kan het dat de Europese Commissie er nog steeds zo’n achterhaald beeld op nahoudt?

Gelukkig hoeft niet elk land het op te nemen tegen een oppermachtige Trojka, die zo dominant bleek dat ze nationale democratieën volledig opzij kon zetten. Maar overal waar de zeggenschap van mensen in aanvaring komt met de belangen van het grote geld, stuit men op dit soort instituten of afspraken waarin de belangen van het grootkapitaal verankerd zijn. Een van de meest opzienbarende ankers van het grootkapitaal van de afgelopen jaren is ISDS, wat staat voor investor-state dispute settlement. Dit is een bepaling die is opgenomen in internationale handelsverdragen, waarmee buitenlandse investeerders hun belangen vaststellen in de landen waarin zij investeringen hebben gedaan.

In het rapport 50 jaar ISDS van TNI, Both ENDS, SOMO en Milieudefensie, wordt het mechanisme als volgt samengevat: “Als een investeerder vindt dat een staat zijn boekje te buiten gaat en de rechten van de investeerder schendt, dan kan de investeerder internationale arbitrage inroepen.” Een tribunaal bestaande uit drie scheidsrechters bepaalt vervolgens of er sprake is van onrechtmatig handelen volgens het handelsverdrag. Wanneer er daardoor schade is geleden, bepaalt het de hoogte van de compensatie die de investeerder moet krijgen.

Op zichzelf klinkt dit redelijk: een investeerder zit er bijvoorbeeld niet op te wachten dat een staat plotseling een fabriek nationaliseert. Wat is dan het probleem? “ISDS stelt buitenlandse investeerders in staat om politieke risico’s voor hun investeringen, zoals strenger milieubeleid, deprivatisering of andere koerswijzigingen, in rekening te brengen bij de belastingbetaler”, aldus de auteurs van het rapport. “Buitenlandse investeerders kunnen dit soort risico’s ook zelf dragen: zij hebben de mogelijkheid om zich tegen politieke risico’s te verzekeren. (..) Maar dat kost geld: de hoogte van de premies wordt afgemeten aan het risicoprofiel – de mate waarin politieke verande­ringen worden verwacht – van het land waarin wordt geïnvesteerd. En ook worden er eisen gesteld aan het gedrag van de investeerder (..) en vanzelfsprekend zal een (private) verzekeraar een eventuele claim streng beoordelen.” Denk aan de nertsfokker die een nieuwe stal bouwt terwijl de Tweede Kamer praat over een het instellen van een verbod. Een verzekeraar zou zulke fratsen niet accep­teren.