Crisis in het polderparadijs

Nabij een Franse rotonde slepen een paar mensen een hekje de weg op. Getoeter van de vrachtwagen en auto’s wanneer de weg versperd wordt. Je hoort dat het meer instemmend getoeter is dan irritatie. Ondertussen maakt een oudere man, in de provi­sorische hut op de rotonde, koffie voor de activisten en sympathisanten. Het is in Frankrijk inmiddels een bekend tafereel. Het zijn de protesten van gewone mensen in gele hesjes. De aanklacht: machthebbers maken zich druk over het einde van de wereld, maar wij maken ons druk over het einde van de maand. En waar machthebbers het echt voor in de broek doen: twee derde van de Fransen steunt de activisten.

Het zijn niet de mensen die niks te verliezen hebben. Het gemiddelde inkomen van de gele hesjes is zo’n 1.700 euro per maand, blijkt uit onderzoek onder de demonstranten. Het zijn de mensen die in de afgrond staren. Zij verliezen al, of zien het verlies aankomen. En dat beïnvloedt je identiteit. Of zoals de filosoof Friedrich Nietzsche schreef: “Als je lang genoeg in de afgrond staart, dan staart de afgrond terug in jou.” Verder zijn het vooral mensen die het geld met hun hoofd verdienen, niet met hun handen. Een derde van de activisten heeft een beroep in de administratie, in de commerciële diensten, en dergelijke. Oftewel deze mensen werken overwegend in sectoren waar de vakbonden traditioneel slecht georganiseerd zijn. De grote gemene deler is dan ook een algemene verwerping van vakbonden en álle politieke partijen: 81 procent ziet geen enkele rol voor partijen in de protesten en 64 procent ziet de vakbonden liever gaan dan komen. Het collectief op straat en de politieke vertaling ervan in een collectieve wil, komen niet overeen.

Onvrede in de democratie

Het protest van de gele hesjes past in de golf van opstand in de westerse wereld van de afgelopen jaren. Zo hadden we Nuit Debout in Frankrijk, de Indignados in Spanje, de opstanden in Griekenland, de Londense rellen, de rellen in de Parijse banlieues en Occupy. Nieuwer is het met dedain wegzetten van deze protesten als populistisch gevaar of zelfs als een extreemrechtse oprisping. Dat dient niet alleen vooral de machthebbers, het miskent ook het structurele ressentiment in de westerse demo­cratie.

Met het stelsel en de instituties van de liberale democratie is daarentegen weinig mis, zo vindt een groot deel van de mensen. Uit het Nationaal Kiezersonderzoek (NKO) blijkt dat 86 procent van de kiezers de verkiezingen eerlijk vindt verlopen. Al jaren noemt zo’n 90 procent van de mensen democratie de beste regeringsvorm. Over politici denken mensen heel anders. Maar liefst 40 procent vertrouwt het parlement niet en 60 procent vertrouwt politieke partijen niet (NRC, 16-12-2018). Samengevat deugt het stelsel wel, maar de politiek niet.

Mede aan de basis daarvan staat de neoliberale wending van de sociaal­democratische partijen in de jaren tachtig en negentig. De Nederlandse PvdA en haar Europese zusters werden de facto sociaal liberalen. Het sociale beperkte zich tot ‘eerlijke kansen’, de uitkomsten deden er niet toe. De directe gevolgen daarvan kennen we. Onder meer de uitverkoop van de publieke sector – de drager van de beschaving – het uithollen van sociale zekerheid, loonmatiging en flexibilisering van arbeid. In het kielzog van deze koerswijziging lieten de sociaaldemocraten een grote groep kiezers politiek verweesd achter. In dezelfde beweging verdween de klassenstrijd van het publieke toneel. En als de verdediger van arbeiders­belangen ermee stopt, heeft het kapitaal vrij spel. In dit gat kon de SP in de jaren negentig opkomen, maar de klassenstrijd kwam er nog niet prominent mee terug op het publieke toneel. Maar tijden veranderen. Ongelijkheid tussen kapitaal en arbeid is niet langer de paria onder de politieke kwesties.

Links populisme

Die groei in ongelijkheid is volgens de socioloog Wolfgang Streeck een logische uitkomst van kapitalisme. Hij stelt dat kapitalisme in de kern een ongelijke orde is. Een kapitalistische economie produceert namelijk grote verschillen in inkomen en status. Democratie is daarentegen een egalitaire kracht in de samenleving. Iedereen heeft een stem. Zo bestaat er een fundamentele tegenstelling tussen democratie en kapitalisme. Na de Tweede Wereldoorlog lukte het om kapitaal aan democratische banden te leggen. Maar door te globaliseren heeft het kapitaal zich daar vanaf eind jaren zeventig aan ontworsteld. Mensen aan de bovenkant plukken daar de vruchten van, of verwachten dat te gaan doen. De rest wordt bezorgd wakker uit de Nederlandse Droom. Dit is de onderstroom die als onvrede steeds meer komt boven­drijven.

De filosofe Chantal Mouffe stelt dat we in een ‘populistisch moment’ leven. Een moment waarin de dominante politiek kan veranderen, als gewone mensen zich ermee gaan bemoeien. Die mogelijkheid is er volgens haar doordat de westerse democratie hol is geworden. De kernwaarden van de liberale demo­cratie zijn vrijheid en gelijkheid, maar neoliberalisme bevordert alleen economische vrijheid. Het afwentelen van de crisis van 2008 op gewone mensen was daar voor velen het bewijs van. De neoliberale hegemonie is dan ook aan het wankelen sinds de crisis van 2008, zo stelt Mouffe vast.

Mensen staan nu op om hun eerlijke deel op te eisen. Onderliggend is volgens Mouffe de eis dat vrijheid en gelijkheid geen belofte meer zijn, maar werkelijkheid worden. De opstanden in de westerse wereld van de afgelopen jaren gaan dan ook telkens gepaard met een roep om échte democratie. Waar vrijheid en gelijkheid terrein winnen, moet kapitalisme inleveren. In For a Left Populism pleit Mouffe voor een links populisme. Waarbij linkse partijen gewone mensen als een ‘wij’ mobiliseren tegenover ‘zij’: de kleine groep machtigen. Waarbij socialistische partijen de belangen van werkers weer prominent in het publieke debat verdedigen. En waarbij we kapitaal beteugelen door democratie te versterken. De klassenstrijd wordt immers al gevoerd, maar kapitaal is al te lang aan de winnende hand. De vraag is: hoe lang nog?