Arbeidsmigratie is big business

Uitbuiting om de kosten laag te houden

Vanwege verontrustende verhalen kaartte de Poolse ambassade onlangs de misstanden en uitbuiting van haar landgenoten aan bij minister Koolmees (D66) van Sociale Zaken. Ook startte het Spaanse parlement onlangs een onderzoek naar de uitbuiting van Spanjaarden in Nederland. In NRC Handelsblad spreken hulpverleners van ‘moderne slavernij’ in het Westland.

De verhalen zijn veelal anekdotisch van aard, maar het beeld is duidelijk: bedrijven maken continu misbruik van de kwetsbare positie waarin veel arbeidsmigranten zich bevinden en in Nederland kunnen zij ongestoord hun gang gaan. Investico becijferde dat van de 1300 misstanden die tussen 2011 en 2017 zijn gemeld, er slechts in 25 gevallen tot een veroordeling door de rechtbank werd overgegaan. NRC-journalist en publicist Menno Tamminga: “Vrij verkeer van arbeid is een van de basisprincipes van de Europese Unie, maar de controle op arbeidsomstandigheden is armetierig. Een herleving van de daglonerseconomie uit de vorige eeuw is het resultaat.”

Niet voor niets spreekt de Poolse ambassadeur in NRC Handelsblad van een ‘parallelle samenleving’ van buitenlandse werknemers, onzichtbaar voor de meeste Nederlanders: “Ze participeren niet in de maatschappij. Ze zijn arbeidskrachten, en niet meer dan dat.” In hetzelfde artikel verbaast hij zich over de bizarre Nederlandse constructie voor uitzendkrachten: “Deze mensen hebben een civiel contract met de werkgever/uitzender. Ze zijn handel. Het is niet aan mij om Nederland te zeggen hoe ze de economie moet organiseren. Maar een fatsoenlijke behandeling van arbeidsmigranten, fatsoensnormen in de contracten, zou je wel moeten kunnen eisen.”

Loonondermijning om de kosten laag te houden

Naast uitbuiting ziet Van Dijk dat bedrijven arbeidsmigratie misbruiken om de lonen te drukken. Die stelling is onderwerp van debat. Publicist Ewald Engelen denkt bijvoorbeeld dat er amper gevolgen zijn voor de lonen: “Er is natuurlijk een beetje loondruk. Maar die is voor de rest van de economie tamelijk beperkt.”

Engelen beroept zich op een rapport van CPB en SCP uit 2018. Dat ziet inderdaad positieve kanten aan arbeids­migratie voor de Nederlandse bevolking, maar stelt tegelijkertijd dat “bepaalde groepen, vaak laagopgeleiden die direct concurreren met arbeidsmigranten, geraakt kunnen worden door immigratie”. Simpel gesteld: is er in jouw sector weinig sprake van arbeidsmigratie, dan is de kans groot dat je vooral profiteert van de goedkoop bezorgde pakketjes. Maar als een baas jou kan vervangen door een arbeidsmigrant die meer produceert tegen minder kosten, dan loop je kans je baan te verliezen.

Ook voeren bedrijven de werkdruk op als gevolg van extreem onzekere arbeidscontracten. Jeroen van Bergeijk beschrijft in de Volkskrant zijn undercover-ervaring bij een distributiecentrum van bol.com.

Natuurlijk hield Van Bergeijk dit niet lang vol. Dat is geen kwestie van willen, maar van kunnen. Voor bol.com is dit de ideale situatie: een Pool die door zijn rug gaat kan terug naar Polen en het uitzendbureau regelt een nieuwe arbeidskracht. Bovendien is de productiviteit van iemand die niet weigert om drie in plaats van twee zware dozen tegelijk te tillen, op korte termijn hoger. Het doet denken aan de verhalen van de Duitse journalist Wallraff, die beschrijft hoe Turkse arbeiders in de Duitse mijnen geen helm krijgen. Zo’n helm kost de werkgever alleen maar geld en levert hem niets op, omdat de kosten van een ‘beschadigde Turk’ niet bij hem terecht komen.

Private lusten, publieke lasten

Het derde punt dat Jasper van Dijk maakt, is dat veel bedrijven het liefst helemaal nergens voor betalen wanneer het arbeidsmigranten betreft. Huisvesting is zo minimaal als de overheid toelaat, waardoor ook hier bedrijven het randje opzoeken.

Aan de top van Ahold krijgt Frans Muller 3.750 euro per maand om een appartement te huren, boven op zijn salaris van ruim 5 miljoen euro per jaar. Bij een arbeidsmigrant in het magazijn houdt het uitzendbureau een flink deel van het minimumloon in, als huur voor een bouwval.

Ook op het gebied van integratie laat het bedrijfsleven de overheid de rekening betalen. Ongeveer de helft van de arbeidsmigranten blijft voor lange tijd in Nederland. Dat zij hiervoor kiezen is heel begrijpelijk, het gaat immers om banen die permanent moeten worden ingevuld. Op plaatsen waar veel arbeidsmigranten wonen is het essentieel dat de overheid investeert in taalonderwijs en integratie, om parallelle samenlevingen te voorkomen. Ook deze kosten zijn voor de maatschappij, in plaats van voor het bedrijf dat profiteert van de goedkope arbeidskrachten. Dat geldt ook voor de kosten die in het land van herkomst worden gemaakt, zoals voor de opvang van kinderen.

‘Goed voor de economie’

Dat de overheid deze rekening oppakt, wordt regelmatig verdedigd met een beroep op het belang voor de Nederlandse economie. Zo pleitte D66-voorman Rob Jetten onlangs nog voor 50.000 extra arbeidsmigranten, die nodig zouden zijn om aan de vraag van het bedrijfsleven te voldoen. De opvang zou bovendien geen enkel probleem zijn, zolang men maar zorgt voor ‘kleinschalige woonlocaties, bijvoorbeeld op bedrijventerreinen’.

De uitzendbranche, die veel geld verdient over de rug van arbeidskrachten, laat regelmatig onderzoek doen door SEO, Stichting Economisch Onderzoek. In een rapport dat SEO vorig jaar publiceerde, valt te lezen dat een arbeidsmigrant per Nederlander zo’n 250 tot 300 euro oplevert. Lees: als je de opbrengst over de gehele bevolking zou verdelen. Dat gebeurt in de praktijk natuurlijk niet. De transactie: 300 euro extra voor het grootbedrijf, terwijl overheden en gemeenschappen de kosten voor huisvesting en integratie dragen.

Hetzelfde speelt aan de andere kant van de arbeidsmarkt. De komst van het medicijnagentschap EMA naar Amsterdam vergroot de druk op de lokale huizenmarkt en kinderopvang- en onderwijscapaciteit. Het effect is hetzelfde. De voordelen zijn voor enkelen, de kosten komen bij de maatschappij terecht. Wellicht is het goed voor de economische elite, maar het is niet per se goed voor Nederland.

Dogmatische voor- en tegenstanders: twee onwerkbare uitersten

Maar deze analyse over private lusten en publieke lasten speelt amper een rol in het publieke debat. Het debat gaat over twee andere verhalen: de dogmatische voor- en tegenstanders van globalisering.

De aanhangers van globalisering, in Nederland vertegenwoordigd door politici van GroenLinks en D66, zien het liefst een zo geliberaliseerd mogelijke arbeidsmarkt. Zodat bedrijven zomaar overal mensen vandaan kunnen halen, zoals de 50.000 ‘Bulgaren op bestelling’ van D66-voorman Rob Jetten. Ook GroenLinks-Europarlementariër Judith Sargentini pleitte onlangs in GroenLinks-tijdschrift De Helling voor meer arbeidsmigratie van buiten de EU richting Hongarije: “Hongaren trekken weg, niemand uit andere Europese landen wil in Hongarije werken, en Hongarije laat geen migranten toe.” Het idee dat Hongaren wellicht weer terugkomen als in Hongarije de lonen worden verhoogd, ontbreekt in haar analyse. GroenLinks en D66 delen hiermee het ideaalbeeld van het grootbedrijf dat vertegenwoordigd wordt door VNO-NCW. Daar begrijpt men precies dat arbeidsmigratie helpt de lonen laag te houden: ‘Er zijn nog steeds heel veel banen waartoe Nederlanders niet bereid zijn en die door Oost-Europeanen perfect worden gedaan.’

Negatieve gevolgen als uitbuiting en verdringing zijn volgens deze partijen tegen te gaan door uitwassen te bestrijden, en gelijk loon te bieden voor gelijk werk. Jasper van Dijk stelt dat dit tot nu toe niet is gelukt, en ook niet gaat lukken: ‘Het goedkoper zijn is juist wat een buitenlandse werkende aantrekkelijk maakt. Zolang onderbetaling het verdienmodel is, gaan er voor elke route die je sluit, vier nieuwe open. Onlangs kwam in het nieuws hoe Slowakije een nieuwe ‘hub’ (draaischijf) wordt voor het detacheren van arbeidsmigranten. Op papier werken zij in Slowakije, dus tegen de Slowaakse werkgeverslasten van 2,5 procent, terwijl ze feitelijk overal in Europa aan het werk kunnen. Dat scheelt tientallen procenten in vergelijking met een Nederlandse werkende, ook bij betaling van hetzelfde loon. Gooi deze constructie dicht, en je kunt er vergif op innemen dat de uitzendsector een nieuwe maas in de wet vindt, of zich verplaatst.’

Het gebruik van zzp is zo’n constructie. Deze wordt nu al volop gebruikt om het dienstverband te omzeilen. Voor zzp’ers is niets geregeld: geen cao, geen pensioenopbouw, geen minimumtarief. Het vrije verkeer van diensten is één van de basiswaarden van de Europese integratie. Deze vrijheid van ondernemen zorgt er in feite voor dat arbeid altijd goedkoper kan, als het maar verpakt wordt als ondernemen. Kort samengevat: uitbuiting laat zich niet aanpakken zonder inperking van arbeidsmigratie en het vrije verkeer van diensten.

Net als D66 en Groenlinks, houdt de PVV van Geert Wilders het grootbedrijf de hand boven het hoofd. Hij wijt de problemen zoveel mogelijk aan de migranten zelf­ Exemplarisch is het ‘Polenmeldpunt’ dat de PVV in 2012 lanceerde, waarin Wilders mensen expliciet vroeg of zij last hadden van arbeidsmigranten, en of zij hun baan verloren aan Polen en andere Oost-Europeanen. Een groot verschil met de SP. Die lanceerde in 2005 een meldpunt en klaagde daar juist het systeem mee aan. Jan de Wit: ‘Wij willen helder zicht op de problemen die worden veroorzaakt door de extreme liberalisering van de arbeidsmarkt.’ De SP uit kritiek op het systeem, de PVV op de Polen.

Hoe wezenlijk dit verschil in analyse is, bleek in 2010 toen de PVV gedoogsteun gaf aan het eerste kabinet-Rutte. Rutte I besloot om integratie voortaan aan de markt over te laten en legde elke verantwoordelijkheid voor het slagen bij het individu. Het bedrijfsleven ontdook wederom elke vorm van verantwoordelijkheid, terwijl de PVV de Polen de schuld kon blijven geven.