Tribune 01/2001 Hoe fout is zijn schoonvader?

Tribune 19 januari 2001

Premier Kok noemde het heimelijke bezoek van Jorge Zorreguieta aan ons land 'acceptabel'. Daarmee lijkt hij de wijdverbreide opvatting te delen dat de vader van Máxima slechts een werktuig van de Argentijnse dictatuur is geweest en dat de goede man verder niets met de militaire junta van doen had. De feiten wijzen echter in een geheel andere richting.

Voor het Nederlands voetbalelftal kende het WK van 1978 in Argentinië een dramatisch verloop. Het begon al met het afzeggen van Johan Cruyff, wat zo ongeveer een nationale ramp ontketende. Vervolgens dreigde vroege uitschakeling toen Oranje in de eerste ronde onderuitging tegen Schotland. Geheel tegen de verwachtingen in haalde Hollands Glorie echter toch de finale tegen het gastland. Na verlenging werd daarin met 3-1 verloren, nadat Rob Rensenbrink op de valreep van de reguliere speeltijd de paal nog had geraakt. Dus mochten de Zuid-Amerikanen zich vier jaar lang wereldkampioen noemen. Achteraf werd pas duidelijk dat het hele toernooi van steekpenningen aan elkaar hing. Een voorbeeld: winst in de cruciale groepswedstrijd tegen Peru kocht Argentinië af met honderdduizenden tonnen graan. Doel van die 'transactie' was medefavoriet Brazilië uit te schakelen. Hetgeen lukte, want het bewuste duel eindigde in de internationaal voor onmogelijk gehouden cijfers: 6-0! 'Als die laatste bal van Rensenbrink erin was gegaan, dan hadden we nu nog op het veld gestaan,' verklaarde de Nederlandse bondscoach Happel jaren na die beruchte finale van 1978.

Maar niet alleen in sportief opzicht was het WK van dat jaar omstreden. Argentinië werd destijds al enige tijd in een ijzeren en wurgende greep gehouden door de junta van dictator Videla. Mensenrechten betekenden helemaal niets in het land en tegenstanders van het regime werden op grote schaal ontvoerd, gemarteld of gruwelijk vermoord. (Meer dan twee decennia later staan nog steeds honderden Argentijnen op de vermistenlijst!)

Vandaar dat er hier nogal wat scepsis bestond over deelname aan het evenement. Zo klommen de cabaretiers Freek de Jonge en Bram Vermeulen – onder het motto 'Bloed aan de Paal' – protesterend op de barricades om Nederland voor verlegenheid te behoeden. Tevergeefs.

Op 25 juni, de dag van de finale, zat generaal Videla triomfantelijk op de eretribune. Met naast zich de man die gezien zijn functie wel eens het brein achter de 'graan deal' met Peru geweest zou kunnen zijn: Jorge Zorreguieta. Op dat moment werd hij waarschijnlijk alléén herkend binnen zijn eigen natie, maar bijna 23 jaar na datum kent zowat heel Nederland hem. Omdat hij de vader is van Máxima, de 'vriendin' van kroonprins Willem-Alexander. Aangezien het ernaar uitziet dat het wel wat wordt tussen die twee, groeit de interesse in Jorge Zorreguieta – en zijn rol in het schrikbewind van weleer – met de dag.

Het door 'de Tovenaar' bedachte 'Proces van Nationale Wederopbouw' werd met het geweer in de hand doorgevoerd

Twee jaar voor het wereldkampioenschap, in de lente van 1976, grepen de militairen de macht in Argentinië. Ontevreden als ze waren over de 'politieke en economische wanorde' waarin het land verkeerde. Het leger beloofde snel orde op zaken te zullen stellen. Overal verschenen strafkampen, martelcentra en doodseskaders. De ene na de andere Argentijn verdween spoorloos; executies en folteringen waren aan de orde van de dag.

'Niets was ook maar in de verste verte vergelijkbaar met de omvang waarmee in Argentinië na de coup folteringen werden toegepast,' schreef Iain Guest in zijn beroemde boek 'De Vuile Oorlog – De Argentijnse junta en de mensenrechten'. Waar de beulen met name in 'gespecialiseerd' waren, was de vissenvoer-methode: het uit vliegtuigen dumpen van levende arrestanten boven volle zee. De staatsterreur richtte zich vooral op arbeiders, want als de officieren érgens een hekel aan hadden dan was het wel aan stakingen. Die moesten koste wat kost voorkomen worden.

'Mensenrechtenorganisaties schatten dat er in totaal zo'n 30.000 Argentijnen zijn vermoord tijdens de Videla-dictatuur. De vele honderden vermisten niet meegerekend,' zegt Edwin Koopman, Argentinië-correspondent voor onder meer het dagblad Trouw.

Na de zuiveringen werd de economie aangepakt. Minister José Martinez de Hoz, bijgenaamd de Tovenaar, was het brein achter 'het Proces van Nationale Wederopbouw' dat zich in eerste instantie kenmerkte door het ontbreken van iedere overheidsbemoeienis. Daarmee oogste de junta de steun van Argentijnse ondernemers. Ook reserveerde Martinez de Hoz jaarlijks gigantische bedragen voor defensie (gelijk aan de helft van de totale exportsom) en verhoogde hij de salarissen van de militairen met honderdtwintig procent. Edwin Koopman: 'De economie van Martinez de Hoz kun je omschrijven als 'het wilde kapitalisme': een ongecontroleerde vorm van kapitalisme zonder staats inmenging, waarin enkel het recht van de sterkste gold. Ondernemers waren er blij mee, maar vakbonden werden verboden en iedereen die zich ertegen verzette werd opgepakt. Het was duidelijk dat het plan van Martinez de Hoz alleen onder dwang gerealiseerd kon worden. Geen enkele democratie zou het toegelaten hebben. 'Het Proces' werd met het geweer in de hand doorgevoerd.'

'Zorreguieta was een van de mensen van het economisch team; de kurk waar de hele dictatuur op dreef'

Tot 1976 was Jorge Zorreguieta leider van de Sociedad Rural Argentina. Deze oppermachtige 'ondernemersvereniging' van landbouwers had een grondige hekel aan een bevoogdende staat en zodoende paste de voorman prima in het straatje van de junta. In NRC Handelsblad verklaarde de tegenwoordig als consultant werkzame Martinez de Hoz vorig jaar dat hij Zorreguieta persoonlijk had uitgekozen. 'Hij was een zeer effectieve medewerker,' aldus 'de Tovenaar'. Volgens onderzoekers en mensenrechtengroeperingen is het niet uitgesloten dat Zorreguieta al ruim voor de staatsgreep had meegewerkt aan het opstellen van 'Het Proces'. Koopman: 'Zorreguieta behoorde tot degenen die de militaire ingreep toejuichten. Hij stond er vierkant achter en heeft zich er nooit van gedistantieerd. Nog sterker, hij was een van de mensen van het economisch team; de kurk waar de hele dictatuur op dreef.'

Een aantal jaren gingen terreur en ultra-liberale marktpolitiek hand in hand in Argentinië. Maar rond 1980 verschenen er andermaal donkere wolken boven het geplaagde land. De economie was nog steeds een zootje. Van 'Het Proces' leek alleen het leger te profiteren. Videla haalde de bezem door zijn kabinet. Maar Jorge Zorreguieta mocht aanblijven. Hij bleek zelfs zó goed te liggen bij de militairen, dat hem een ministerspost werd toebedeeld. Terwijl de steun voor de junta steeds verder afbrokkelde, probeerde Zorreguieta de landbouwsector tijdens een agrarische beurs in Buenos Aires alsnog op 'betere' gedachten te brengen. 'Niet omdat we een gemakkelijk applaus willen, maar omdat de grootse veranderingen onder vuur worden genomen door de ware vijanden van dit proces en de filosofie erachter.' (bron: Edwin Koopman) De neergaande spiraal waarin het regime verkeerde kon echter niet meer gekeerd worden. In 1981 koos Videla eieren voor zijn geld en trad af. Een jaar later, na de verloren Falkland-oorlog tegen Groot-Brittannië, was het gebeurd met de héle dictatuur.

'Burgerministers zijn er gemakkelijk vanaf gekomen. De aanklagers hadden het al druk genoeg met de militairen'

Tot serieuze vervolging van de juntaleden is het nooit gekomen. Een aantal hoge militairen werd weliswaar veroordeeld, maar kreeg niet lang daarna amnestie. Generaal Galtieri, Videla's opvolger, verliet de rechtszaal zelfs als vrij man. En Jorge Zorreguieta, kwam het in zijn geval ooit tot een aanklacht? 'Nee,' weet Edwin Koopman. 'Burgerministers zijn er gemakkelijk vanaf gekomen. Ten eerste, omdat er geen sprake was van bewijsbare directe betrokkenheid bij de misdaden (zelf hebben zij hun handen natuurlijk nooit vuilgemaakt). Ten tweede, omdat de aanklagers het al druk genoeg hadden met de militairen. Martinez de Hoz was een uitzondering, maar ook hem werd amnestie verleend.' Hij loopt nu vrij rond.'

Voor Koopman staat niettemin vast dat Zorreguieta wel degelijk op de hoogte moet zijn geweest van de grove manier waarop in Argentinië de mensenrechten geschonden werden. 'Als wij het destijds in Nederland al wisten, dan moét hij het in Argentinië toch zeker geweten hebben.'

Jorge Zorreguieta, tegenwoordig voorzitter van de Argentijnse suikerproducenten-organisatie, weigert met de pers te praten over zijn verleden. Ook het merendeel van zijn landgenoten wil eigenlijk liever niet herinnerd worden aan de duistere dagen van de dictatuur.

'Zorreguieta hield dat regime in stand en maakte er deel van uit. Dan moet hij ook het lef hebben uit te komen voor zijn daden'

Dat betekent echter niet dat de wandaden uit het duistere Videla-tijdperk elders ter wereld in de vergetelheid zijn geraakt. Augustus vorig jaar verkondigde de voormalige Nederlandse Unesco-ambassadeur M. Mourik, dat hij Zorreguieta direct door het Openbaar Ministerie zou laten arresteren als 'de man een stap op Nederlandse bodem zet'. Volgens kenners was namelijk aangetoond dat de aanstaande schoonvader van Willem-Alexander vervolgd kan worden wegens 'medeplichtigheid aan foltering'.

En in december veroordeelde een rechtbank in Italië bij verstek twee Argentijnse generaals wegens de ontvoering en moord op acht Argentijnen van Italiaanse afkomst. Vlak voor Kerst schreven acht progressief-christelijke organisaties een brief aan koningin Beatrix, waarin zij de vorstin verzoeken een gesprek aan te gaan met de inmiddels wereldbekende Dwaze Moeders. (Op de Plaza del Mayo in de Argentijnse hoofdstad Buenos Aires vragen zij nog wekelijks opheldering over het lot van hun verdwenen kinderen tijdens de dictatuur). Uit naam van die organisaties zegt Grieke Land: 'Als Willem-Alexander en Máxima gaan trouwen, vinden wij dat de koningin een gebaar moet maken naar de slachtoffers van de onderdrukking. Zij zou een dialoog op gang kunnen brengen om de slachtoffers recht te doen en om de daders hun eigen onrecht in te laten zien. Dat kan een eerste stap richting verzoening zijn.'

En Jorge Zorreguieta moet, zegt Grieke Land, een gesprek arrangeren met de Dwaze Moeders. 'Want hij hield dat regime in stand en maakte er deel van uit. Dan moet hij ook het lef hebben om uit te komen voor zijn daden. Straks staat hij misschien naast de koninklijke familie op het bordes van paleis Soestdijk te juichen. De vraag is dan: Willen wij dan ook nog juichen?'

De Nederlandse regering blinkt uit in het onvermogen om een heldere mening over het Videla-regime te formuleren

Volgens Edwin Koopman treedt er langzaam (maar zeker) een kentering op in de houding ten opzichte van dictaturen. Hij noemt een paar voorbeelden. 'De Dwaze Moeders krijgen steeds meer steun en sympathie in Argentinië. Er is nu veel meer openheid dan een paar jaar geleden. Militairen worden zelfs vervolgd. Kijk maar naar Chili, waar de onschendbaarheid van Pinochet is opgeheven.' Haaks op deze hoopgevende ontwikkelingen, staat echter het onvermogen van de Nederlandse regering om een heldere mening over het Videla-regime en Zorreguieta te formuleren. Toen bekend werd dat de laatste (samen met zijn vrouw) in november vorig jaar op visite was geweest bij koningin Beatrix, eiste SP-Kamerlid Agnes Kant van minister-president Kok een standpunt over de kwestie. Met het iets te bondige antwoord van de premier ('Het was een privé-bezoek en het is volstrekt normaal als ouders van goed bevriende kinderen met elkaar willen kennis maken') nam de SP-fractie geen genoegen. 'Is het gepast en gewenst dat een ex-lid van de Videla-junta zich vrijelijk op Nederlandse bodem kan bewegen?' vroeg Kant tijdens het mondelinge vragenuur op 5 december. Kok vond die vraag echter 'niet relevant' en weigerde voorts om namens het kabinet een standpunt over de Argentijnse beulen in te nemen dan wel uit te spreken. Daarmee was hij nog niet van de kwestie af, want openlijk sprak GroenLinks-Kamerlid Halsema haar verbazing uit over zijn ogenschijnlijk apathische houding. 'Vindt u dat mensen die bestuurlijke verantwoordelijkheid hebben gedragen onder een regime

dat misdrijven tegen de menselijkheid heeft gepleegd welkom zijn in Nederland?' vroeg ze.

Waarop Kok (tamelijk nietszeggend) antwoordde: 'De heer Zorreguieta reist veelvuldig; hij is ook in de Verenigde Staten, Zwitserland en België geweest.' Een discussie over de affaire vond de premier pas

nodig 'als zich een moment zou voordoen waarop ik de Kamer van belangrijke feiten op de hoogte moet stellen'. Maar of er daadwerkelijk een onderzoek is gestart naar de betrokkenheid en verantwoordelijkheid van Zorreguieta bij junta-misdaden moest hij in het midden laten.

'Hem valt in ieder geval moreel veel te verwijten. Daarom móét de Nederlandse regering wel een standpunt innemen'

Voormalig aanklager Julio Strassera, die tegen een aantal Argentijnse generaals processen aanspande, zei vorig jaar in dagblad Trouw niet uit te sluiten dat ook burger-ministers hebben aangezet tot moorden en martelingen. 'In de sfeer van verdachtmakingen is het heel goed voorstelbaar dat ze informatie hebben gegeven over mensen die het regime niet welgevallig waren.' Toch is het volgens Edwin Koopman maar zeer de vraag of dat met onderzoek ooit hard te maken is. 'Het wordt heel moeilijk om aan te tonen of Zorreguieta echt misdaden heeft begaan. Zelf ben ik al eens in de archieven gedoken, maar heb niets kunnen vinden. Er is waarschijnlijk niks op papier gezet en ook als dat wel zo was, hebben de militairen natuurlijk een grondige opruiming gehouden. Toch kan je stellen dat Zorreguieta in ieder geval moreel veel te verwijten valt. Daarom móét de Nederlandse regering wel een standpunt innemen.'