Nou Willem, bedankt!

Tribune 19 januari 2001

‘Een slechte wet maakt het slechte in mensen wakker, zo werkt het nu eenmaal’

De hogere energienota's heeft u al binnen en ook in de winkels was het direct na 1 januari te merken: alles is duurder geworden door de BTW-stijging. Maar wanhoop niet, het verhaal heeft ook een andere kant en die krijgt u, als het goed is, binnenkort te zien. Op uw loonstrook van januari moet immers een stukje terug te vinden zijn van de 6,6 miljard lastenverlichting die gepaard gaat met de invoering van het nieuwe belastingstelsel! En dat allemaal dankzij 'uitvinder' Willem Vermeend. Moeten we hem dankbaar zijn of vervloeken? U heeft het laatste woord.

De belastingheffing moet eenvoudiger en groener, en arbeid moet meer lonen. Dat waren, kort samengevat, de uitgangspunten waarmee Willem Vermeend (voorheen staatssecretaris van Financiën, nu minister van Sociale Zaken) aan de slag ging om een nieuw fiscaal regime te ontwerpen. In het Regeerakkoord van Paars werden daar nog enkele belangrijke eisen aan toegevoegd: de inkomensverschillen mochten in geen geval kleiner worden en aan de hypotheekrenteaftrek mocht niet getornd worden. De uitkomst van Vermeends denkwerk was een plan, waarmee de PvdA'er liet zien dat hij de VVD-ideologie naadloos heeft overgenomen. 'Feitelijk wordt het draagkrachtbeginsel begraven en zijn we qua fiscale beschaving terug in de 19e eeuw,' concludeerden bijvoorbeeld vier hoogleraren belastingrecht aan de Tilburgse universiteit. Professor Van der Geld (één van de vier): 'De overheid zwicht voor de bestaande praktijken van belastingvlucht en fraude.' En economiehoogleraar De Kam – die in het begin nog met Vermeend samenwerkte aan het nieuwe stelsel: 'Het kabinet neemt definitief afscheid van de draagkrachtgedachte.'

Ondanks alle kritiek vanuit de samenleving steunde een grote meerderheid van de politiek het plan wel. Toen de Tweede Kamer er in januari 2000 over stemde, verklaarden alleen SP, GroenLinks en SGP zich tegen. Inmiddels zijn we een jaar verder en wordt duidelijk wat het nieuwe stelsel in de praktijk betekent. Tijd om te kijken wat er overgebleven is van de uitgangspunten.

Eerst de 'vergroening'. Die vertaalt Paars in het aanpakken van de kleinverbruikers van gas, licht en water. Het tarief van de milieuheffing op gas is op 1 januari met ruim een kwart verhoogd tot 26,5 cent per kuub en dat van de heffing op elektriciteit zelfs met ruim de helft naar 12,8 cent per kilowattuur. Voor grootverbruikers is er echter nog steeds geen vuiltje aan de lucht. Hun milieuheffing blijft onveranderd staan op… nihil.

Dan de vereenvoudiging. Bij de presentatie van zijn plannen voorspelde Vermeend massale werkloosheid onder de belastingadviseurs. Wel, daar lijkt het in de verste verte niet op. Directeur Peter van den Berg van het College van Belastingadviseurs in NRC Handelsblad: 'Belastingadviseurs draaien stapels overuren'. Bert van den Kerkhof, hoofd bureau vaktechniek van juridisch adviseur ABAB: 'We hadden het dubbele aantal uren weg kunnen zetten, maar we hebben er de mensen niet voor. De meeste adviseurs bij ons werken al zeker zestig uur per week.' En het gaat bij de duurbetaalde adviezen heus niet alleen om overgangsvragen. Bert Bongers van het College van Belastingadviseurs wees in NRC Handelsblad op een aantal fraudegevallen dat juist mogelijk wordt door het nieuwe belastingstelsel. 'Dat zou je in sommige gevallen uitlokking kunnen noemen; een slechte wet maakt het slechte in mensen wakker, zo werkt het nu eenmaal.'

Naast de echte fraude nodigt de wet volgens Bongers ook uit tot trucs, of – in de woorden van de adviseurs – tot fiscale grensverkenning. Een fraai voorbeeld daarvan propageerde de ABN-Amro eind vorig jaar al. Doordat de belastingheffing voor de hogere inkomens daalt van 60 naar 52 procent, gaat ook het aftrekvoordeel van de hypotheekrente omlaag. Van elke gulden rente betaalt de fiscus nu 'maar' 52 cent, tegenover 60 cent vorig jaar. Tip van De Bank: betaal in 2000 alvast de hypotheekrente van 2001. Dan kun je hem aftrekken volgens het 60 procenttarief. Of de Belastingdienst ermee akkoord gaat, is twijfelachtig. Maar ook daarmee heeft ABN-Amro rekening gehouden. In de kleine lettertjes staat vermeld dat 'de cliënt de bank niet aansprakelijk kan stellen indien de vooruitbetaling niet het gewenste fiscale resultaat oplevert'. Wie in ieder geval wint, is de bank. Die strijkt de rente-inkomsten over de vooruitbetaling op.

Duidelijk is nu al, dat de nieuwe arbeidskorting alle uitkeringsontvangers verder op achterstand zet

Een punt waarop Vermeend wél glansrijk is geslaagd, is het níet verkleinen van de inkomensverschillen. Wat er precies te zien zal zijn op de loonstrookjes, moet nog blijken. Maar duidelijk is wel, dat de nieuwe arbeidskorting alle uitkeringsontvangers verder op achterstand zet, en dat de verlaging van de toptarieven sterk in het voordeel is van de hoge inkomens. Op verzoek van het Algemeen Dagblad maakte het NIBUD eind vorig jaar een aantal berekeningen. Daaruit blijkt dat veel 'modale' mensen kunnen rekenen op een verhoging met zo'n drie tot vijf procent van het netto inkomen. Fors méér komt echter ook voor: bij de groep van pakweg 100.000 mensen met een inkomen van twee ton en hoger. Hun voordeel kan oplopen tot vele tienduizenden guldens. Het NIBUD-inkomensplaatje van een denkbeeldige topman uit het bedrijfsleven met een bruto-inkomen van 2,5 miljoen laat een belastingvoordeel zien van 227.000 gulden. In netto-inkomen gaat hij er daardoor niet minder dan 20,4 procent op vooruit…

Ook aan het verbod om de hypotheekrente aan te pakken heeft Vermeend zich keurig gehouden. Nieuw in de wet is zelfs, dat ook landgenoten die in het buitenland wonen hier hun hypotheekrente mogen aftrekken. Ze moeten dan wel hun inkomen uit Nederland halen.

Alsof honderdduizend mensen die ineens merken dat ze minder krijgen, geen probleem vormen!

Een loonstrookjesoproer zoals in 1998 (toen de beloofde inkomensverbetering-voor-iedereen uitdraaide op een achteruitgang voor velen) is dit jaar niet waarschijnlijk. De lastenverlichting van 6,6 miljard zal veel plooien al bij voorbaat gladstrijken. Maar toch zullen ze bij Financiën en bij de Belastingdienst de komende weken hun adem inhouden. Vooraf is immers nooit zeker of je overal aan gedacht hebt. En vooral: in het nieuwe stelsel krijgen enkele miljoenen mensen die voorheen niets te maken hadden met de belastingen, ineens recht op een teruggave. Het gaat hierbij vooral om niet-verdienende partners van kostwinners. Zij hebben recht op een heffingskorting van 3.473 gulden per jaar. Omdat ze echter geen inkomen hebben, kan de korting niet verrekend worden met de inkomstenbelasting. Dus kunnen ze het geld rechtstreeks van de Belastingdienst krijgen. Wie dit vóór 1 december 2000 aangevraagd heeft, ontvangt de eerste betaling van bijna 290 gulden nog deze maand. Wie dat niet gedaan heeft, zal moeten wachten – en zal merken dat het bedrag al wél extra is ingehouden op het loon van de werkende partner. 'In februari kunnen de medewerkers van de belastingtelefoon hun borst nat maken,' voorspelde woordvoerder P. Booij van de Nederlandse Federatie van Belastingadviseurs eind vorig jaar in het Financieele Dagblad. 'De fiscus moet niet vreemd opkijken als er ineens één miljoen mensen zoek zijn.' Plaatsvervangend directeur Duijghuisen van de Belastingdienst Utrecht is optimistischer: hij gaat uit van een aantal mensen tussen wal en schip dat dichter bij de honderdduizend ligt dan bij de miljoen… Alsof honderdduizend mensen die ineens merken dat ze minder krijgen, geen probleem vormen!

Grote ellende is ook te verwachten voor veel bijstandsontvangers. Ook zij hebben recht gekregen op heffingskortingen die ze rechtstreeks moeten ontvangen van de Belastingdienst – en die bij voorbaat al gekort worden op de uitkering. Hoofden van éénoudergezinnen lopen al gauw een kleine 500 gulden per maand mis als ze de papierwinkel niet op tijd in orde gemaakt hebben. En dat is naar schatting het geval bij 20 tot 40 procent van hen.

Het geld dat niet langer gebruikt wordt voor premies en belastingen, komt vooral terecht bij bedrijven en rijkere Nederlanders

Minder belasting betálen is leuk. Maar is minder belasting ínnen ook verstandig? Sinds Kok in 1989 aantrad als minister van Financiën zijn de collectieve lasten enorm gedaald: in 1990 ging 50,4 procent van alles wat we verdienden naar de publieke sector; dit jaar is dat teruggebracht naar 39,6 procent. Het geld dat niet langer gebruikt wordt voor premies en belastingen, is vooral terechtgekomen bij de bedrijven en de rijkere Nederlanders. Het toptarief van de inkomstenbelasting lag in 1989 op 72 procent, de vennootschapsbelasting (op bedrijfswinsten) op 42. Nu is dit respectievelijk 52 en 35 procent. En het einde van de ontwikkeling is nog lang niet in zicht. 'We lopen met ons nieuwe stelsel voorop, maar de internationale concurrentie is moordend,' liet Vermeend vorig jaar weten, toen hij alweer nieuwe belastingwijzigingen in het vooruitzicht stelde. Nederland is met de rest van Europa in een bittere strijd verwikkeld om maar de beste vestigingsvoorwaarden te scheppen voor bedrijven en rijke mensen. Lagere belastingen in Duitsland en Ierland? Dan mogen wij niet achterblijven! Het gevolg is een race to the bottom die door de Europese eenwording niet geremd, maar juist gestimuleerd wordt. Belastinghoogleraar Stevens concludeerde onlangs in zijn fiscale beleidsnotities 2001: 'De mobiliteit van het kapitaal lijkt in Europa de fiscale regie te bepalen.'

De schaduwzijde van deze ontwikkeling is inmiddels ook zichtbaar geworden: samen met de collectieve uitgaven worden ook de collectieve voorzieningen weggewerkt. Het onvermijdelijke gevolg daarvan krijgen we gepresenteerd in de wantoestanden in bijvoorbeeld het onderwijs en de zorg.

Voor wat er straks geheven wordt, zal gelden dat de sterkste schouders steeds minder de zwaarste lasten dragen

Nog minder belasting dus in de toekomst. En voor wat er geheven wordt, zal gelden dat de sterkste schouders steeds minder de zwaarste lasten dragen. VVD, D66 en CDA pleitten al bij de afronding van het plan-Vermeend voor invoering van een 'vlaktaks'. Dat is een heffing waarbij maar één tarief gehanteerd wordt dat voor iedereen geldt, ongeacht de hoogte van het inkomen. De PvdA-fractie liet vorig jaar nog weten daar weinig voor te voelen. Maar wel was er in het Parool een vurig pleidooi vóór te lezen van fractielid Wouter Bos met als kop: 'De vlaktaks heeft ook voor socialisten grote voordelen'. Inmiddels is diezelfde Bos geen Kamerlid meer, maar als staatssecretaris van Financiën belast met de belastingwetgeving…