Tribune 4/99: Beter dan bommen-debat

"Hoe kun je nou mensen beschermen met bommen?"

De Rode Hoed, de voormalige schuilkerk aan de Keizersgracht in Amsterdam, zit op deze 31ste maart tjokvol. Een week na het begin van de NAVO-acties tegen Joegoslavië zijn ruim tweehonderd mensen bijeengekomen voor het "Beter dan bommen-debat", georganiseerd door de SP. Dat er deze avond enige afstand genomen wordt tot de bommen-waan van de dag, levert meteen verrassende uitspraken op van de deskundigen die het panel bevolken.

Zo zegt Rob de Wijk, defensie-specialist van Instituut Clingendael en dezer dagen vaste gast bij NOVA: "De regering heeft in de kwestie-Kosovo geen advies gevraagd aan Clingendael. Had ze dat wel gedaan in een vroeg stadium, dan had ik een analyse gemaakt van de situatie ter plekke, van de wijze waarop de Serviërs en het UÇK optreden en de geschiedenis van het conflict. Op grond van die analyse zou ik tot de conclusie zijn gekomen dat het destijds niet verantwoord was om te dreigen met militair geweld. Want als je dreigt met geweld, moet je uiteindelijk ook de daad bij het woord voegen. Anders word je natuurlijk volledig ongeloofwaardig. Veel mensen hebben gehoopt dat dreigen wel voldoende zou zijn. Dat er iets verschrikkelijks zou kunnen gebeuren, dat de dreigementen waargemaakt zouden moeten worden, dat is in de besluitvorming niet meegenomen."

Leon Wecke, polemoloog, oud-directeur van het Studiecentrum voor Vredesvraagstukken KU Nijmegen en geregelde gast bij Net5, heeft een al even vernietigend oordeel over de NAVO-eis aan Milosevic om het akkoord van Rambouillet te tekenen: "Men had Servië niet moeten confronteren met een bijna volledig dictaat. Geen enkel staatshoofd ter wereld zou een akkoord met zulke bepalingen ondertekend hebben. In feite staat erin dat hij Kosovo kwijt is. Men kon van tevoren weten dat hij dat niet zou ondertekenen. Net zo goed als men van tevoren kon weten dat bombarderen tegen een man als Milosevic niet zou helpen. Men had ook van tevoren kunnen weten dat er grondtroepen nodig zouden zijn. En men wist van tevoren dat men die niet ter beschikking zou stellen."

Margreet Aalbers van Vrouwen voor Vrede: "Wij zijn principieel tegen geweld. Er zijn ook zoveel andere mogelijkheden. Net zoals het jaren kost om een leger op te bouwen, moeten echter ook de alternatieven opgebouwd worden. Dat kost aandacht, geld, denkkracht en mensen. Die mensen zijn er wel, maar de faciliteiten zijn zo gering dat het al fantastisch is hoeveel de vredesbeweging bereikt heeft. Maar de processen die aan de gang waren, zijn nu allemaal kapot gemaakt. Ook heel veel mensen hier in Nederland treuren nu om hun vrienden met wie ze de laatste jaren hebben samengewerkt om iets op te bouwen."

De bron van conflicten als rond Kosovo ligt ook volgens Wecke niet in etnische of religieuze verschillen tussen mensen. "De oorzaak is dat politici die scheidslijnen gebruiken in hun machtspelletjes!" Applaus.

"De NAVO-aanvallen op Joegoslavië zijn onrechtmatig én onverantwoord

Kamerlid Harry van Bommel mag nog eens precies uit de doeken te doen waarom zijn partij zich als enige keerde tegen de NAVO-aanval op Joegoslavië. "Wij verzetten ons in oktober al tegen het dreigen met luchtaanvallen en nu ook tegen de uitvoering daarvan, omdat wij van mening zijn dat die aanvallen zowel onrechtmatig als onverantwoord zijn. Onrechtmatig omdat er geen resolutie van de Veiligheidsraad aan ten grondslag ligt. Dat is meer dan een juridische puntje. Je ondermijnt de hele Verenigde Naties als je je daar niet aan houdt. En de actie is onverantwoord omdat – zoals wij van meet af aan vreesden – de situatie voor de vluchtelingen niet verbetert, maar juist verslechtert door de bombardementen, en wel in hoog tempo. Daarnaast dreigt een escalatie van geweld naar Montenegro, mogelijk naar Macedonië, naar Bosnië, naar Albanië. De hele regio staat nu onder spanning, evenals de relatie met Rusland. Een ander probleem is dat de luchtaanvallen door het bevrijdingsleger van Kosovo worden opgevat als praktische steun voor hun strijd, voor afscheiding van Servië. En dat het bevrijdingsleger daarom ook de strijd zou verhevigen."

Ramses Wessel van de vakgroep Internationaal Recht van de Universiteit Utrecht komt het panel versterken. De jurist is vertraagd door files van oranje-fans, maar mag nu meteen reageren op Van Bommels stelling dat de NAVO-actie onrechtmatig is. "Daar ben ik het helemaal mee eens. Volgens het Handvest van de Verenigde Naties zijn er maar twee uitzonderingen op het geweldsverbod. De ene is zelfverdediging en daar is in dit geval geen sprake van. De tweede is dat de Veiligheidsraad het geweld zelf autoriseert. Ook dat is niet het geval, als je de drie VN-besluiten over Kosovo van afgelopen jaar erop naleest. Geweld mag pas in allerlaatste instantie gebruikt worden, als alle andere mogelijkheden zijn uitgeput. En dan alleen nog op basis van een uitdrukkelijk besluit van de Veiligheidsraad."

Op het tegenargument dat Rusland en China met hun vetorecht zo'n besluit tot sint-juttemis kunnen blokkeren, zegt Wessel: "De Veiligheidsraad is wel vaker verlamd geweest door dat vetorecht. Maar dit is het systeem waarvoor we destijds gekozen hebben. Bewust is ingebouwd dat die vijf permanente leden vóór moeten stemmen. Om nieuwe, grote spanningen in de wereld te vermijden. Je kan als wereldgemeenschap besluiten dit systeem overboord te gooien, maar dat is heel zorgvuldig tot stand gebracht om het geweld niet meer in handen van staten te laten, maar om het monopoliseren bij de Veiligheidsraad."

Margreet Aalbers: "We moeten niet spotten met de regeltjes van de VN. Het is het enige wat we hebben en ze zijn verankerd in onze Grondwet!"

Een "schone oorlog", met feilloze bommen en zonder slachtoffers, is een fabeltje

Gespreksleider en journalist Karel Glastra van Loon heeft ondertussen al lang te kampen met oplopende emoties in de zaal. Vredesactivisten, juristen, Serven en andere bezoekers van zeer jong tot zeer oud kunnen slechts met grote moeite overtuigd worden met hun inbreng te wachten tot na de pauze. Dan mag een Servische vrouw, die zich dagelijks inzet voor de weeskinderen in haar land, eindelijk haar beklag doen. "Vijfenveertig jaar is er vreedzaam samengeleefd in Joegoslavië. Plotseling stopten de Verenigde Staten en het IMF alle hulp. Er moesten eerst verkiezingen komen in alle zes de republieken. De CIA voorspelde een bloedige burgeroorlog, maar dat was kennelijk de bedoeling. Verdeel en heers! Toen Kroatië zich afscheidde, werd het meteen door Duitsland erkend. Waar was de internationale reactie toen 600.000 Serven uit Kroatië verdreven werden in 1995? Ik zamel hier al jaren geld in voor de weeskinderen, maar als mensen nu horen dat het om Servische kinderen gaat, trekken ze hun steun in..."

Een jongeman: "Als de NAVO-actie in strijd is met het internationaal recht, zijn Clinton en Kok dan geen oorlogsmisdadigers?" Een vrouw klaagt de selectieve verontwaardiging in het Westen aan: "Wij werken aan Europese eenwording, maar we schrijven het Oosten juist voor om op te splitsen. De Koerdische PKK noemen we terroristen, maar het UÇK vrijheidsstrijders. Het is de hypocrisie ten top!"

Een rechten-studente wijst erop dat volgens het Verdrag van Wenen een verdrag dat gesloten wordt onder dreiging van geweld nietig is. Ramses Wessel bevestigt dat. "Ook in Nederland is een verdrag met pistool op je hoofd ongeldig. Maar ook niet-juridisch gezien, is een handtekening die vol onwil gezet is, toch niks waard." Van Bommel: "Er is in Rambouillet helemaal niet onderhandeld met de Serviërs."

En iedereen is het erover eens dat het beeld van een "schone oorlog", met feilloze "slimme bommen" en zonder burgerslachtoffers, een fabeltje is. "Dat beeld werd ons ook voorgehouden tijdens de Golfoorlog," zegt De Wijk. "Achteraf bleek echter dat bij 90 procent van de bombardementen helemaal geen precisiebommen werden gebruikt, maar gewoon domme bommen die je uit een vliegtuig werpt."

Aalbers: "En dan zegt Clinton: We schieten niet op het Joegoslavische volk, we schieten alleen maar op de instituties van Milosevic. Wat denkt ie, dat de mensen even opzij gaan staan?"

"Men heeft het plaatje van de schone oorlog nodig om het geweld te rechtvaardigen," concludeert Wecke.

"Te gek dat generaals, die hier toch verstand van moeten hebben, in die fuik zwemmen"

Hooguit twee mensen nemen het deze avond op voor de NAVO-bombardementen. Dat maakt de vraag des te klemmender: wat had er dan moeten gebeuren?

Volgens Rob de Wijk is er sowieso te veel optimisme over "de maakbaarheid van de samenleving" op internationaal niveau. "We kunnen in ons eigen land niet eens het zinloos geweld aanpakken. Zo moeten we ook niet denken dat we ieder conflict in de wereld kunnen oplossen."

Evenals de man van Clingendael vindt polemoloog Wecke dat er veel te weinig politieke aandacht is voor preventie. Voor geduldige diplomatie en economische en politieke maatregelen waarmee je conflicten kunt helpen voorkomen. "Maar dat betaalt zich niet duidelijk," zegt Wecke. "Je kunt nooit beweren dat dankzij het feit dat wij een economisch of politiek offer hebben gebracht, een crisis niet is uitgebroken. Pas als CNN iets brengt dat er uitziet als een echt feit, als de schermen zich vullen met vluchtelingenstromen, dan roept de meerderheid, ook in Nederland: We moeten er tegen aan, desnoods met veel geweld. Zelfs het IKV met Mient-Jan Faber zal het uitroepen. En vervolgens zeggen de politici: Ja natuurlijk, dat moeten we doen. Te gek dat generaals, die hier toch verstand van moeten hebben, in die fuik zwemmen."

"De generaals zijn door de bank genomen het meest terughoudend bij de toepassing van militaire macht," reageert De Wijk. "Want zij weten juist wat de beperkingen daarvan zijn. Terwijl het publiek en de politiek menen: We stoppen 14 miljard in defensie, dus we kunnen alles."

Van Bommel: "Als de politiek in actie komt, is dat meestal pas op het moment dat ze denkt: We zijn eigenlijk al te laat, laten we dan nu maar een flinke stap zetten. Zo is het dreigement gekomen met wat – ook heel schoon – "het luchtwapen" heet, maar wat neerkomt op bombarderen. Dat is dan het gebaar dat de NAVO bedacht heeft, de stok achter de deur. Daardoor ontstaat echter autonoom proces, waardoor nu de bommen vallen. Men had veel betere dingen kunnen doen. De democratie versterken. Bekijken of er economische maatregelen mogelijk waren, een olieboycot, het bevriezen van tegoeden. Allerlei instrumenten die beter werken dan dreigementen. Want op het moment dat je een dreigement uitspreekt, is de ander aan zet en bepaalt die vervolgens de uitkomst."

"Het gezichtsverlies waar de NAVO zo bang voor is, dat is al lang geleden"

Hoe zal de oorlog verder verlopen? Hoe kan er een eind aan gemaakt worden? Rob de Wijk, die er zo meteen vandoor moet naar weer een NOVA-uitzending, is pessimistisch: "Beide partijen hebben nog steeds de gedachte dat ze het militair wel kunnen redden. Eerst moeten ze bloedend op de grond liggen en geen uitweg meer zien, alvorens ze weer aan de onderhandelingstafel gaan plaatsnemen." Ook Leon Wecke voorziet dat er nog veel bommen zullen vallen. "Maar grondtroepen komen er niet. Ik verwacht wel snel inzet van helikopters en langzame vliegtuigen. Op een bepaald moment zullen de Russen komen om de partijen bij elkaar te brengen. Zij zullen de grote prijs wegslepen door de zaak uit het moeras te trekken. Milosevic zal zelf waarschijnlijk komen met een ander plan dat dan toch besproken moet worden. Een onafhankelijk Kosovo is economisch en politiek onmogelijk. Mij lijkt dat Kosovo opgedeeld zal worden. Een stuk blijft Servisch en de rest wordt een protectoraat of sluit zich op de duur aan bij Albanië."

Ramses Wessel was tegen de bombardementen, maar: "Nu kunnen we ons niet meer terugtrekken. De Kosovaren beschermen betekent grondtroepen sturen. Dan echter wel puur als beschermingsmacht."

Harry van Bommel: "Als je vasthoudt aan de redenering van de Nederlandse regering en de NAVO, dan wordt er alsmaar door gebombardeerd, ook al levert het niks op, totdat heel Joegoslavië plat gegooid is. Want dat is de enige manier waarop de NAVO kan vechten zonder zelf manschappen te verliezen. Dus zul je op een zeker moment moeten zeggen, en wat mij betreft liever vandaag dan morgen: stoppen met de bombardementen, terug naar de onderhandelingstafel. Het gezichtsverlies waar de NAVO zo bang voor is, dat is al lang geleden. Want het ging toch om de bescherming van de Albanezen in Kosovo? Maar die zijn dood of weggevlucht..."

Margreet Aalbers: "De regeringen van de NAVO-landen hebben hun geloofwaardigheid al lang verloren. Hoe kun je nou denken dat je mensen kunt beschermen met bommen? Ze moeten allemaal onmiddellijk aftreden en alle slachtoffers van deze acties schadeloos stellen!"

Voor de zaalmicrofoons stellen zich nog lange rijen mensen op om hun zegje te doen. Over het "autistisch vijandbeeld" van Servië dan wel van de NAVO. Over de vraag of de emoties en van Wim Kok echt zijn of "een farce". Over de "slaafsheid" waarmee NAVO-lidstaten aan het handje van de Clinton lopen. Over de noodzaak van steun aan de oppositie in Joegoslavië en hulp, hulp en nog eens hulp voor alle slachtoffers. Twee bombardementen kunnen tot slot de goedkeuring van het publiek wegdragen: een van e-mailtjes richting Kok@pvda.nl en een van broden voor de Kosovaren. Maar ook op deze avond vallen er opnieuw slechts echte bommen op de Balkan...