Tribune 11/99: Doodstraf - alleen voor de armen

Doodstraf – alleen voor de armen

Jaarlijks worden in de Verenigde Staten dertig tot veertig ter dood veroordeelden geëxecuteerd. De belangrijkste reden dat zij op Death Row terecht zijn gekomen, is dat ze geen geld hadden voor een behoorlijke advocaat. "En die heb je wel nodig in een systeem waar de openbare aanklager de kluit belazert, rechters een executie vieren met champagne en kreeft en de verdediging tijdens de zitting in slaap valt," vinden advocaten Danalynn Recer en Jim Marcus. In Nederland proberen zij steun en geld te vinden om verdachten de bijstand te geven waar ze recht op hebben.

Those without the capital get the punishment, vat advocaat Jim Marcus de situatie samen. Marcus houdt kantoor in Houston, Texas, de absolute koploper wat betreft executies en juridische malversaties en is gespecialiseerd in doodstrafzaken. "Als je geld hebt word je nooit ter dood veroordeeld, ongeacht je misdaad. Kijk naar O.J. Simpson. Die was rijk, had een legertje prima advocaten. Tegen hem werd de doodstraf niet eens geëist. Ik heb mensen om minder geëxecuteerd zien worden."

De dodencellen in Texas worden voor meer dan de helft bevolkt door zwarten en Latino’s. Onevenredig veel als je bedenkt dat maar 38 procent van de Texanen niet-blank is. Een zwarte die een blanke ombrengt heeft zes keer zoveel kans dat de doodstraf tegen hem wordt geëist dan andersom. Marcus: "De typen moord die met de dood bestraft kunnen worden zijn volstrekt willekeurig: moord op een kind jonger dan zes, moord op een ambtenaar (van politieagent tot keurmeester voor pluimvee), kidnapping plus moord. Leven of dood hangt af van de vraag of jouw vergrijp net wel of net niet in een van die categorieën valt. Ongeveer een jaar geleden bond een groepje blanke mannen in Jasper, Texas een zwarte man vast aan de achterkant van zijn eigen truck en scheurden net zo lang door de straten tot hij dood was. Ze hadden hem zowat onthoofd. Toch staat deze misdaad niet op de menukaart van capital murder. De aanklager heeft zich in allerlei bochten moeten wringen om er kidnapping en moord van te maken. Dit was voor het eerst in de geschiedenis van Texas dat blanken ter dood werden veroordeeld voor de moord op een zwarte."

Desondanks vormt de blanke middenklasse een zwaar ondervertegenwoordigde groep binnen het kleurrijke gezelschap in de dodencellen. Er zitten geestelijk gehandicapten, psychiatrische patiënten, en mensen met een afgrijslijke geschiedenis van verwaarlozing en mishandeling.

Wie het geld niet heeft voor een advocaat, krijgt een public defender, een pro deo advocaat toegewezen. Dezen zijn echter zo overbelast dat ze soms wel een paar honderd zaken tegelijk onder zich hebben. Van enige kwaliteit is geen sprake. Niet zelden krijgt de advocaat pas een dag voor de zitting voor het eerst zijn cliënt te spreken. "Maar het interesseert veel pro deo advocaten ook geen lor of hun cliënt wel of niet veroordeeld wordt," zegt Danalynn Recer, collega van Jim Marcus en eveneens gespecialiseerd in doodstrafzaken. "Ze komen dronken op de zitting en nemen niet eens de moeite de getuigen van de aanklager te ondervragen. Voor de $11.85 per uur die sommige pro deo advocaten uitbetaald krijgen, zetten alleen de idealisten zich in." Verschillende advocaten hebben de naam om in de rechtzaal in slaap te vallen en zo het leeuwendeel van het proces te missen. Toen een journalist een van hen, public defender John Benn, er eens over aansprak, zei de advocaat dat hij de hele zaak maar saai vond. De rechter liet het proces doorgang vinden met de woorden: "De grondwet geeft de verdachte het recht op een advocaat, maar nergens staat geschreven dat deze wakker moet zijn."

Armoede loopt als een rode draad door alle processen heen

Ook zijn de 38 van de 50 staten die doodstraf in hun wetboek hebben niet te beroerd om zeventien-jarigen, geestelijk gehandicapten en psychiatrische patiënten ter dood te brengen. Tussen 1973 en 1995 veroordeelde Texas 31 minderjarigen ter dood, twee keer zoveel als in andere staten. Vijftig tot zestig gevangenen, een slordige twaalf procent, op de dodenrij zijn geestelijk gehandicapt en grofweg de helft van de geëxecuteerden was geestesziek ten tijde van de executie. Marcus: "Clinton onderbrak eens zijn campagne om het presidentschap om in Arkansas, waar hij toen nog gouverneur was, de executie van geestelijk gehandicapte jongen bij te wonen. Veroordeelden moeten volgens de wet ten volle kunnen begrijpen wat doodvonnis inhoudt en waarom ze ter dood gebracht worden, maar daar weet de rechter altijd wel een mouw aan te passen. Hoe dan ook was deze executie hartstikke illegaal. De jongen die ter dood gebracht zou worden, had de gewoonte zijn toetje te bewaren en pas vlak voor het naar bed gaan op te eten. Na executie vonden bewakers het toetje in zijn cel. Hij had geen idee gehad wat er met hem ging gebeuren."

Armoede loopt als een rode draad door alle processen heen. Als belemmering voor een behoorlijke verdediging, als motivator voor een leven in de criminaliteit, of als factor die het onmogelijk maakt geesteszieke mensen in behandeling en van de straat te houden. "Ik behandelde eens het hoger beroep van een schizofrene man," zegt Danalynn Recer. "De psychiatrische kliniek waar hij regelmatig verbleef had hem op straat gezet, want hij vormde geen gevaar. In werkelijkheid was het gewoon te duur hem daar te houden. Zijn ouders konden zich geen een privé-kliniek veroorloven, dus was hij weer thuis. Koud een paar dagen na zijn ontslag vermoordde hij vier mensen. God had hem gezegd hun zielen vrij te laten, verklaarde hij tijdens de zitting. In de dodencel kreeg hij medicijnen die heel goed aansloegen. Hij hallucineerde niet meer en het ging veel beter met hem.

Nu was hij wel competent genoeg om de strekking van zijn vonnis te grijpen en kon hij ter dood gebracht te worden, zo vond de rechter."

Staat in Nederland de rechterlijke macht volledig los van de politiek, in de Verenigde Staten worden openbare aanklagers en rechters op staatsniveau door het volk gekozen. Gevolg is een politieke rat race over de ruggen van de verdachten. In campagnetijd wordt de doodstraf gepropageerd als hét middel om criminaliteit de das om te doen en de veiligheid in buurt of wijk te garanderen. Een openbare aanklager die vaak de doodstaf eist, is zekerder van herverkiezing dan zijn meer gematigde collega. Ook een lange lijst ter dood veroordelingen doet de populariteit van de ambitieuze district attorney veel goed. "Smerige trucs worden hierbij niet geschuwd,"zegt Marcus. "De aanklager doet zijn best een zo zwart mogelijk beeld van de verdachte te schilderen. Zaken uit zijn verleden, of hij er nu voor veroordeeld is of niet, worden er aan de haren bijgesleept. Iedereen die iets tegen hem heeft, mag dat uitgebreid komen vertellen. Een vrouw getuigde dat de verdachte haar herhaaldelijk had verkracht en met de dood had bedreigd. Het mens had zelf een strafblad met de lengte van een rol behang en was zo schizofreen als een schuifdeur. Dat wist de aanklager best, maar het ondersteunde zijn zaak dus to hell with the truth."

De verdediging moet het met een grijpstuiver doen

Ongeveer zeventig procent van de Amerikanen zegt voor de doodstaf te zijn. "Als je alleen die ene vraag stelt ja," protesteert Recer. "Maar zodra ze weten wat er allemaal bij komt kijken en hoezeer het rechtssysteem faalt en er geknoeid wordt, is nog maar de helft voor. In de ogen van de mensen is een misdadiger ter dood brengen de enige manier om te voorkomen dat hij ooit nog terugkeert in de samenleving. Het idee heerst dat wie levenslang heeft, over tien jaar weer buiten staat wanneer hij zich goed gedraagt. Wijs je de voorstanders op de mogelijkheid levenslang zonder vervroegde vrijlating, dan daalt hun aantal naar minder dan vijfentwintig procent van de totale bevolking."

Op die wetenschap baseert Recer haar verdediging. In de tweede fase van het proces, waarin de schuld van de verdachte al vaststaat, moet de jury namelijk beslissen over leven of dood. De aanklager zal er alles aan doen om de verdachte af te schilderen als een beest, de nadruk leggen op zijn gruweldaden en de jury voorhouden dat het haar verantwoordelijkheid is de maatschappij tegen hem te beschermen. "Ik probeer de jury te helpen mijn cliënt te begrijpen. Ik neem ze mee door zijn leven, vaak gedomineerd door misbruik en armoede. Ik laat zijn familie, vrienden en mensen uit zijn kerkgemeenschap vertellen wat voor mens hij was. Zo krijgt de jury een idee hoe hij tot zijn daad gekomen is, en maakt hem in haar ogen weer een mens. Iemand die het recht heeft te leven." Recers aanpak is een groot succes. Haar kantoor heeft nog nooit een zaak waarin de doodstraf is geëist, verloren. Maar er gaan maanden werk aan vooraf voor Recer haar cliënt helemaal in kaart heeft. Het vertrouwen van de familie en de verdachte zelf winnen is intensief, zwaar werk en kost geld, dat er vaak niet is. Krijgt het openbaar ministerie een slordige twee ton om de feiten boven water te halen, de verdediging moet met een tiende van dat bedrag toekomen. De Texas Defender Service, een non-profit advocatencollectief in Houston, waar Jim Marcus werkzaam is, voert onophoudelijk campagne om de benodigde fondsen bij elkaar te harken. Voor onderzoek, het horen van getuigen, voor psychiatrisch onderzoek maar vooral om specialisten aan te trekken die andere advocaten kunnen assisteren bij doodstrafzaken. "Een gemiddelde advocaat krijgt één, hooguit twee keer in zijn carrière een doodstrafzaak op zijn bord," vertelt Marcus "Tijdens de rechtenstudie is het onderwerp hooguit even aangestipt, dus weet de advocaat van alles net niks. Dat wordt de verdachte vaak fataal. En volstrekt onnodig. In de lagere rechtbanken kan een goede advocaat bijna altijd voorkomen dat de doodstraf wordt opgelegd. In hoger beroep zijn de juridische mogelijkheden voor de verdediging beperkt en is het heel moeilijk een doodvonnis omgezet te krijgen in levenslang."

"Doodstraftoernee" voor alle Jessy’s van Amerika

Doodstrafadvocaten Danalynn Recer en Jim Marcus waren afgelopen maand in Nederland om contacten te leggen met politieke en maatschappelijke organisaties, debatten te voeren en fondsen te werven. Dit op uitnodiging van de Rotterdamse Manon van den Berg, die al een aantal jaren correspondeert met Jessy San Miguel, een ter dood veroordeelde man in Texas. De actie wordt gesteund door de SP en de jongeren van ROOD die voor het Rotterdamse stadhuis een toneelstuk opvoerden, waarin zij uitbeeldden wat de Amerikaanse klassenjustitie voor jongens als Jessy betekent. Manons penvriend is een 28-jarige man die al bijna negen jaar in de dodencel zit. Jessy was negentien jaar toen hij in 1991 ter dood veroordeeld werd wegens zijn aandeel in een roofoverval waarbij vier mensen om het leven kwamen. Zijn zaak rammelt aan alle kanten. Hij werd aan handen en voeten geboeid de rechtzaal binnengebracht, waar zes kroongetuigen in ruil voor strafvermindering verklaringen tegen hem aflegden. Jessy’s advocaat had zich slecht voorbereid, nauwelijks onderzoek gedaan en was sterk bevooroordeeld tegen Jessy’s Mexicaanse afkomst. Tijdens de verhoren is hij door de politie herhaaldelijk geïntimideerd en gedwongen een bekentenis af te leggen. Dankzij Manon’s inspanningen dient Jessy’s zaak nu bij de federale rechtbank. In hoger beroep heeft een verdachte zelfs geen recht op een public defender en moet hij zelf zijn advocaat betalen. Wie dat niet kan heeft pech gehad. Het lukte Manon in Nederland geld bijeen te krijgen voor Jessy’s beroep. Danalynn Recer, Jim Marcus en de Nederlander Bart Stapert proberen Jessy’s doodvonnis omgezet te krijgen in levenslang. Met de doodstraftoernee van afgelopen maand wil Manon iets betekenen voor alle andere Jessy’s op Death Row.