Tribune 11/99: Laatste kans! Alles moet weg!

Laatste kans! Alles moet weg!

Privatisering en marktwerking. Het zijn al sinds 1994 de toverwoorden in het beleid van Paars. Een gigantische en permanente uitverkoop was daarvan onder meer het gevolg. Maar wat heeft dat, behalve een berg geld, nu allemaal opgeleverd? Voornamelijk chaos en ellende. Het sprookje van de terugtredende overheid is zijn glans kwijt. Zelfs de grootste voorstanders halen bakzeil. Maar hoe krijgen we de geest weer in de fles?

Tekst Peter Verschuren Foto Tweede Camera

Het regeerakkoord van het eerste kabinet- Kok in 1994 had er een chique formulering voor gevonden: "De leidende gedachte in dit programma is het herijken van de verhouding tussen gemeenschappelijke regelingen en eigen verantwoordelijkheid." In de Troonrede van 1995 liet Kok Beatrix duidelijker zeggen waar het om gaat: "Meer marktwerking en minder regulering zijn onontbeerlijk." Paars I, het product van PvdA, VVD en D66, had naast "werk, werk, werk" nóg een motto: "markt, markt, markt". Er moest geprivatiseerd worden (= het verkopen van overheidsbelangen in bedrijven, zoals de PTT), er moest meer marktwerking komen (= het zorgen voor concurrentie, bijvoorbeeld in de thuiszorg) en er moest gedereguleerd worden (= het afschaffen van regels, bijvoorbeeld in de Winkelsluitingswet).

Onder aanvoering van vooral minister Wijers van Economische Zaken ging men voortvarend te werk. Er kwam een grote operatie "Marktwerking, deregulering en wetgevingskwaliteit" die met name bedoeld is om de het aantal regels voor bedrijven te verminderen. Concurrentie werd ingevoerd in "overheidsterreinen" als het openbaar vervoer, de sociale zekerheid en de telecommunicatie. En Paars houdt een permanente uitverkoop: vanaf 1994 verkocht de rijksoverheid alleen al bij grote privatiseringen voor ruim 19 miljard aan belangen. Bij dit alles kon het natuurlijk ook niet uitblijven dat het marktvirus oversloeg naar andere overheden en maatschappelijke organisaties. Universiteiten hebben zich inmiddels voorzien van een web aan commerciële BV's, gemeenten deden op grote schaal hun energiebedrijven, vuilophaaldiensten en kabelbedrijven in de aanbieding. Ziekenfondsen zijn nauwelijks meer te onderscheiden van particuliere verzekeraars, woningcorporaties lijken steeds sterker op commerciële projectontwikkelaars en zelfs op het terrein van de veiligheid rukt de markt op.

De realiteit is: je kunt je huisraad maar één keer verkopen en je laat niets achter voor je kinderen

Wat heeft die terugtredingsoperatie van de overheid nu opgeleverd? In de eerste plaats natuurlijk een hoop geld. De aandelen KPN (voorheen PTT) alleen al waren goed voor ruim 12 miljard en hebben daardoor een wezenlijke bijdrage geleverd aan het fraaie huishoudboekje van Kok. Tot vreugde van de regeringspartijen, die daarbij echter de ogen sluiten voor de realiteit: je kunt je huisraad maar één keer verkopen en je laat niets achter voor je kinderen. Verder wijzen de voorstanders van "meer markt, minder overheid" graag met trots op het feit dat we nu ook 's avonds boodschappen kunnen doen. En verder zwijgen ze vooral over het vermeende heil van de markt.

De tegenstanders zitten minder om munitie verlegen. Na de privatisering is de service van de posterijen er juist op áchteruit gegaan: bezorging van de post binnen één dag bijvoorbeeld, komt steeds minder vaak voor. De opdeling van de NS in verschillende marktgerichte BV's zorgt voor afstemmingsproblemen en bezuinigingen op het onderhoud. Met als gevolg steeds meer uitval van treinen en vertragingen voor reizigers. De privatisering van de Ziektewet leidt tot voorrangszorg en uitsluiting van mensen "met een medisch vlekje". Marktwerking heeft de arbeidsongeschiktheidsverzekering (WAO) honderden miljoenen duurder gemaakt. Concurrentie zorgde voor chaos in de thuiszorg en geprivatiseerde bedrijven schroeven de salarissen voor hun topmensen asociaal op (onlangs kwam het GAK nog in het nieuws met salarisverhogingen voor de directieleden van 300 (!) procent). Enzovoort.

De onvrede in de samenleving over dit soort ontwikkelingen vindt een royale weerklank in tal van onderzoeken en rapporten. De Algemene Rekenkamer bijvoorbeeld kwam met vernietigende conclusies over de privatisering van het Loodswezen (extra kosten 54 miljoen per jaar in plaats van besparing), de bouw door projectontwikkelaars van gevangenissen (gemiddeld 14 procent duurder dan wanneer de overheid ze zelf gebouwd had) en recent nog de nieuwe Gaswet (opbrengstverlies voor de overheid dat in de miljarden kan lopen).

Kwetsbare groepen zijn het slachtoffer geworden en beter gesitueerden hebben geprofiteerd

De politicoloog Andries Hoogerwerf concludeerde in een uitgebreide analyse van de resultaten van Paars I: "Het marktdenken, gebaseerd op de veronderstelling dat de Markt beter functioneert dan de staat, heeft er toe geleid dat het eerste paarse kabinet-Kok zich verhoudingsgewijs eenzijdig op zijn financieel-economische taken en relatief weinig op zijn sociale, culturele en ecologische taken heeft gericht. De herijking van de verzorgingsstaat is een vorm van bezuiniging waarvan vooral mensen met lage inkomens en andere kwetsbare groepen het slachtoffer zijn geworden en beter gesitueerden hebben geprofiteerd."

Voor wie desondanks blijft volhouden dat privatisering goed is, zijn er dan nog de geluiden uit het buitenland, met name uit Engeland. Onder het bewind van Thatcher werd daar al in de jaren tachtig nadrukkelijk gekozen voor privatisering en marktwerking. De gevolgen worden nu goed zichtbaar. Engels water wordt geleverd door 28 winstgerichte bedrijven. In zes jaar is er een prijsstijging geweest van 77 procent. Er zijn veel onderbrekingen van de waterlevering, de kwaliteit is matig, het afsluitingsbeleid meedogenloos en de winst hoog. De regering studeert nu op re-nationalisatie. De 25 spoorwegmaatschappijen die Engeland na de privatisering rijk is, scoren maar op één punt beter dan de NS: in winstgevendheid. Verder is het niets dan ellende. Het blad The Economist vatte de spoor-privatisering treffend samen als "De grote treinroof. Publiek en net zijn de dupe en een paar modern spoorwegtycoons zijn miljonair geworden."

Het sprookje van de markt als prins op het witte paard is heel wat van zijn glans aan het verliezen

Het gevolg van alle binnen- en buitenlandse praktijk is dat het sprookje van de markt als prins op het witte paard heel wat van zijn glans aan het verliezen is. Zelfs bij het kabinet en de regeringspartijen. In de thuiszorg zijn de marktwerkingsplannen inmiddels achter in de koelkast gezet. De volledige privatisering van de Uvi's (de uitvoeringsinstellingen van de sociale zekerheid) is op breed verzet in de Kamer gestuit. En een duidelijk keerpunt kwam in juni van dit jaar. Nadat er op het laatste moment al wrijvingen ontstonden bij de verkoop van de elektriciteitsbedrijven (wie houdt de zeggenschap over het hoogspanningsnet?) zette het kabinet de hakken in het zand bij het verpatsen van de waterbedrijven. Die moeten in overheidshanden blijven. De argumenten daarvoor zijn dat drinkwater een eerste levensbehoefte is, dat privatiseringen in het buitenland niet tot voorbeeld strekken en dat de huidige organisatie van de waterlevering in de praktijk goed blijkt te werken. Dat klopt allemaal. Maar gaat dat dan niet op voor bijvoorbeeld de elektriciteitsvoorziening? Die vraag ontweek de regering handig. Maar dat het nieuwe inzicht geen eenmalige oprisping was, bleek onlangs, toen het kabinet kort na een groot treinongeluk in Engeland de voorgenomen verkoop van de aandelen NS alsnog afblies.

Het politieke klimaat slaat om. Zelfs de christen-democraten lijken te zijn bekeerd

Onder het publiek is er nooit veel waardering geweest voor het dogma "meer markt, minder onverheid". In het verlengde daarvan begint na vijf jaar ook het politieke klimaat om te slaan. De vraag is echter: krijgen we de geest weer terug in de fles? En hoe dan? Neem de waterbedrijven. Die fuseren in toenemende mate met gas- en elektriciteitsleveranciers. Dat zijn nu veelal nog overheidsbedrijven, maar wel met ver gevorderde plannen om volledig te privatiseren. En dan is het heel lastig om een deel van het bedrijf in overheidshanden te moeten houden. Directeur Swelheim van energie- en watergigant NUON-ENW ziet het verbod op privatisering van waterbedrijven dan ook als een tijdelijke zaak: "Als het nu niet lukt, gebeurt het over drie tot vijf jaar," liet hij weten aan NRC Handelsblad. "Uiteindelijk is de energiemarkt ook niet geliberaliseerd door overheden, maar door grote bedrijven die de trend zetten." Ook VVD-minister Jorritsma van Economische Zaken – die uiteraard vóór privatisering van de waterbedrijven is – laat niet na te benadrukken dat het slechts om een "voorlopig besluit" gaat. Vergelijkbare geluiden zijn ook te verwachten op andere terreinen waar de politiek wil afwijken van de weg naar verdere privatisering. De druk om er wél mee door te gaan, zal groot zijn. En wat wil de politiek eigenlijk? De afgelopen jaren was het duidelijk. De SP en – in duidelijk mindere mate – GroenLinks namen consequent stelling tegen het terugtreden van de overheid ten gunste van De Markt, en de rest was er vóór. Daar lijkt nu verandering in te komen: volgens fractievoorzitter Jaap de Hoop Scheffer is inmiddels ook het CDA bekeerd. Als regeringspartij vóór 1994 gaven de christen-democraten de aanzet tot heel wat privatiseringen en tot voor kort werden ook de paarse marktvoorstellen enthousiast gesteund. De Hoop Scheffer nam in NRC Handelsblad van 10 september echter een heel andere positie in: "Het heet niet voor niets de publieke sector met een streep onder publiek en het openbaar vervoer, met een streep onder openbaar." En: "We moeten het gezag van de overheid zien terug te winnen. Dat zijn we de afgelopen jaren kwijtgeraakt. De overheid moet borg staan voor de kwaliteit en toegankelijkheid voor iedereen van maatschappelijk nuttige goederen, of dat zorg is of openbaar vervoer." Dat belooft nog wat voor de toekomst…

Thijs Wöltgens: "We moeten een parlementaire enquête houden naar de effecten van tien jaar privatiseren"

Wie het momenteel heel moeilijk heeft met de privatiseringsdiscussie, is de PvdA. De partij heeft jarenlang samen met VVD en D66 het ene na het andere voorstel gelanceerd om de overheid terug te laten treden. Maar bij de Algemene Beschouwingen van afgelopen september riep fractievoorzitter Melkert ineens op overheidsdiensten voortaan alleen te privatiseren als het voordeel daarvan bewezen is. Blijkbaar zijn er de afgelopen jaren ook naar de mening van Melkert privatiseringen doorgevoerd die geen voordeel gebracht hebben. De ommezwaai van de fractievoorzitter is niet onomstreden, zo bleek uit reacties die de PvdA-faxnieuwsbrief Vlugschrift noteerde. Tweede-Kamerlid Marjet van Zuijlen: "We moeten oppassen dat er in de PvdA niet opnieuw een ideologisch debat over privatisering gevoerd gaat worden." En Tjalling Halbertsma, gemeenteraadslid in Amsterdam: "De Partij van de Arbeid moet zich ontdoen van haar emotionele binding met het staatseigendom."

Verklaard tegenstanders binnen de PvdA van verdere privatisering zijn er ook. Bijvoorbeeld Thijs Wöltgens, burgemeester van Kerkrade en Eerste-Kamerlid. Aan de Tribune legt hij uit hoe het zo ver heeft kunnen komen. "Privatisering had in het begin niet zozeer te maken met een visie op de maatschappij, maar met financiële redenen. De staatsschuld en de rentelast van de overheid moesten omlaag. Het verkopen van staatsdeelnemingen in bedrijven leverde daar een bijdrage aan. En je kunt je afvragen wat de overheid moet met aandelen in bijvoorbeeld een chemiebedrijf – al had ik bij de verkoop van DSM ook al bezwaren. De privatiseringsoperatie begon dus redelijk onschuldig, maar ze is vervolgens steeds meer een ideologie geworden. Zo van: privatisering is goed totdat tegenstanders bewijzen dat in handen van de overheid houden beter is. En die mening deel ik beslist niet."

Wöltgens erkent dat de totstandkoming van Paars I voor een omslag zorgde: "De regeringsdeelname van de VVD, en ook de verschuiving in het denken van de PvdA-fractie, hebben bijgedragen aan het ontstaan van de privatiseringsideologie. Evenals trouwens de Europese druk om bij de nutsfuncties de nadruk te leggen op concurrentie." De voormalig fractievoorzitter in de Tweede Kamer vindt het nu de hoogste tijd om pas op de plaats te maken. "Ik pleit ervoor eerst eens goed te kijken naar de feitelijke ervaringen met de privatiseringen. Dus geen ideologische discussie, maar kijken naar de praktijk. Neem de privatisering van de Ziektewet. Uit onderzoek van het Ctsv blijkt dat de positieve effecten die verwacht werden, niet optreden. Terwijl de negatieve gevolgen er wel zijn. Zo moeten we ook de andere privatiseringen tegen het licht houden. Wat zijn de maatschappelijke effecten van tien jaar privatisering? Daarover zouden we een parlementaire enquête moeten houden. Om te voorkomen dat we de nutsbedrijven helemaal van de hand doen en de uitvoering van de sociale zekerheid overlaten aan commerciële verzekeringsconglomeraten en daar later enorm spijt van krijgen."

Jan Marijnissen: "Het probleem is dat de PvdA geen enkel ideologisch roer meer heeft"

Wöltgens' pleidooi voor een parlementaire privatiseringsenquête kan rekenen op bijval van SP-fractievoorzitter Jan Marijnissen. "Ik zou daar ontzettend vóór zijn, zeker als de uitkomsten gebruikt worden voor de vraag: moeten we nog meer privatiseren? Eerdere ervaringen hebben laten zien dat een parlementaire enquête een goed middel is om min of meer objectieve informatie te krijgen. Echte feiten dus in plaats van de vermeende feiten die nu de privatiseringsdiscussie bepalen. Ik vind sowieso dat de Kamer meer gebruik moet maken van haar enquêterecht."

Marijnissen maakt zich echter weinig illusies over een omslag in de opstelling van de PvdA. "Melkert heeft weliswaar over de beursgang van de NS gezegd dat daarvan pas sprake mag zijn als de voordelen ervan aangetoond zijn. En dat is inderdaad een nieuw geluid: de laatste jaren was privatisering, het streven naar een slanke overheid, een doel op zich voor de PvdA. Maar ik merk nog niet dat de verandering verder gaat dan het spoor. Het probleem is dat de PvdA geen enkel ideologisch roer meer heeft. Ze dobbert maar wat, en heeft zich in de privatiseringsdiscussie compleet mee laten drijven met de VVD."