Spanning, februari 2007 :: De Provincie en de Eerste Kamer - nieuwe perspectieven

Op 7 maart tellen stemmen dubbel

SP-senator Tiny Kox: “De Eerste Kamer is precies zo machtig als ze wil zijn”

Op 7 maart telt je stem dubbel. Rechtstreeks bepaal je er de samenstelling van Provinciale Staten mee, indirect de samenstelling van de Eerste Kamer. De Eerste Kamer is de helft van de Staten-Generaal, het nationale parlement. Elke wet behoeft goedkeuring van de Eerste Kamer. Een stem op 7 maart telt dus niet alleen provinciaal maar ook nationaal mee. Daarom tien vragen aan SP-lijsttrekker en fractievoorzitter Tiny Kox over de Eerste Kamer.

Hoe verhoudt de Eerste Kamer zich tot de Tweede Kamer, en tot de regering?

“De Staten-Generaal bestaat uit twee Kamers: de Tweede Kamer, met 150 leden, en de Eerste Kamer, met 75 leden. De leden van de Tweede Kamer worden rechtstreeks door de bevolking gekozen, de leden van de Eerste Kamer ‘getrapt’, door de leden van Provinciale Staten, die op hun beurt weer rechtstreeks door de burgers gekozen worden. Beide Kamers horen de regering te controleren, maar het is in Nederland vooral de Tweede Kamer die de directe controle doet. De Eerste Kamer beoordeelt meer op afstand de prestaties van de regering. Voor beide Kamers geldt dat een regering of een minister alleen kan aanblijven als hij er het vertrouwen geniet. Aanname van een motie van wantrouwen, door de Tweede of de Eerste Kamer, leidt dan ook tot aftreden van de minister of de regering.”

Controleert de Eerste Kamer de regering echt?

“Beide Kamers hebben het recht om de regering te ondervragen, maar de Eerste Kamer maakt tot nu toe zelden gebruik van haar interpellatiebevoegdheid. Net als Tweede Kamerleden kunnen Eerste Kamerleden schriftelijke vragen stellen aan de regering. Maar dat gebeurt bij ons veel minder. Beide Kamers hebben het recht om een parlementaire enquête in te stellen maar de Eerste Kamer heeft dat tot nu toe nooit gedaan. Maar wat niet is, kan nog komen. Bijvoorbeeld over de Nederlandse betrokkenheid bij recente oorlogen. In de Eerste Kamer voeren we elk jaar een aantal beleidsdebatten met de regering. Dat gebeurt dan naar aanleiding van de begrotingsvoorstellen. In die debatten kun je het regeringsbeleid diepgaand onder de loep nemen en waar nodig bekritiseren. Dat hebben we dan ook volop gedaan.”

Maakt de Eerste Kamer ook wetten?

“Beide Kamers zijn medewetgever, met de regering. Als de regering een wetsvoorstel heeft, moet dat eerst door de Tweede Kamer goedgekeurd worden, maar daarna ook door de Eerste Kamer, om een echte wet te worden. Dat geldt ook voor de begroting. De Tweede Kamer heeft wel meer mogelijkheden: ze heeft het recht om wijzigingen aan te brengen in door de regering gepresenteerde wetsvoorstellen. De Eerste Kamer heeft dat recht niet. Wij kunnen een wetsvoorstel alleen in zijn geheel goed- of afkeuren. Leden van de Tweede Kamer kunnen ook zelf een wetsvoorstel maken, in de Eerste Kamer hebben we dat recht niet. De Eerste Kamer kan dus wel wetten tegenhouden maar ze niet zelf maken. De negentiende-eeuwse minister Donker Curtius zei het zo: De Eerste Kamer is er niet om het goede te stichten maar om het kwade te voorkomen.”

Stelt de Eerste Kamer echt iets voor?

“De Tweede Kamer is zonder twijfel een stuk belangrijker. Maar in vergelijking met ‘Eerste Kamers’ in andere landen, heeft de Nederlandse Eerste Kamer veel macht. Zo kunnen de meeste andere Eerste Kamers wetten wel een tijdje tegenhouden maar niet blijvend. Maar de Nederlandse Eerste Kamer heeft altijd het laatste woord als het om wetgeving gaat. In sommige gevallen, namelijk bij wijziging van de Grondwet, is zelfs een tweederde meerderheid van de Eerste Kamer nodig. Toen D66-minister Thom de Graaf die meerderheid in de Eerste Kamer niet kreeg voor zijn voorstel de benoeming van de burgemeester te veranderen, kostte hem dat de politieke kop en bleef het kabinet-Balkenende ternauwernood overeind. Dat waren spannende dagen aan onze kant van het Binnenhof, ook om onze samenwerking met PvdA en GroenLinks op dit punt overeind te houden onder alle druk van buitenaf, met name van Wouter Bos. Toen de Eerste Kamer zich verzette tegen de gedwongen splitsing van de energiebedrijven, kon de regering uiteindelijk niks anders dan inbinden. Dat was wel mooi, omdat de SP in de Tweede Kamer nog alleen had gestaan. En de omstreden zorgwetten werden pas door de Eerste Kamer aangenomen toen minister Hoogervorst bij ons concessies had gedaan die hij nog aan de Tweede Kamer geweigerd had. Maar helaas heeft de Eerste Kamer ook veel te veel wetten om politieke redenen goedgekeurd die we uit kwaliteitsoogpunt hadden moeten afkeuren, zoals de uitbreiding van de identificatieplicht of de ondoordachte verlaging van de vennootschapsbelasting, daags voor de verkiezingen van 22 november. Mijn ervaring leert me dus dat de Eerste Kamer precies zo machtig of slap is als ze zelf wil zijn.”

Wat voor politiek bedrijf is de Eerste Kamer?

“Lidmaatschap van de Tweede Kamer is een fulltime-functie, er wordt altijd wel ergens over vergaderd.” Vooral dinsdag, woensdag en donderdag is het in de Tweede Kamer een drukte van belang. Eerste Kamerleden doen het Kamerwerk naast hun andere werk. Op dit moment telt de Eerste Kamer veel professoren, advocaten, mensen uit de gezondheidszorg en de belastingwereld. Ook zitten er nogal wat mensen die eerder elders politiek actief waren, in een regering, in de Tweede Kamer, als gedeputeerde in een provincie of als burgemeester. De Eerste Kamer vergadert elke dinsdag, en soms ook maandag. Sommige Kamerleden hebben het drukker omdat ze namens de Kamer ook in internationale assemblees zitten. Ikzelf bijvoorbeeld zit voor de SP in de assemblees van de Raad van Europa en de NAVO.”

Waarom hebben we eigenlijk twéé Kamers?

“Een tweekamerstelsel is niet ongebruikelijk in democratische landen. In grote landen is de Eerste Kamer vaak een vertegenwoordiging van landsdelen, zoals de Duitse Bondsraad of de Amerikaanse Senaat. Onze Eerste Kamer wordt wel gekozen door de leden van Provinciale Staten maar heeft geen verdere band met de provincies. Oorspronkelijk – in de negentiende eeuw – was de door de Koning benoemde Eerste Kamer bedoeld als bolwerk tegen de waan van de dag, die zou kunnen heersen in een gekozen Tweede Kamer. Later werd het verstandig gevonden naast de ‘politieke’ Tweede Kamer ook nog een ‘reflectieve’ Eerste Kamer te hebben, om overhaaste wetgeving te blokkeren en een extra zekerheidscheck te hebben op rechtmatigheid, doelmatigheid en effectiviteit.”

Kunnen we ook zónder Eerste Kamer?

“Natuurlijk. Heel wat landen hebben een eenkamerstelsel, vooral kleinere landen, zoals Denemarken, Noorwegen, Zweden, Finland en IJsland. Dat is dus eigenlijk ook onze maat. Als voordeel van een tweekamerstelsel wordt vaak genoemd dat er een extra kwaliteitscontrole op de wetgeving is; als voordeel van het eenkamerstelsel geldt echter dat wetgeving doorzichtiger en vooral ook sneller verloopt en de verkiezing van de Kamerleden rechtstreeks gebeurt, zonder ingewikkelde omwegen. Voorstanders van een tweekamerstelsel vinden dat de nadelen van een tweekamerstelsel niet opwegen tegen het voordeel dat een wetsvoorstel twee keer gewogen wordt, door twee verschillend gekozen Kamers, vooraleer het een wet wordt en de burgers gaat binden. Tegenstanders van het tweekamerstelsel brengen daar weer tegen in dat daarmee de Tweede Kamer te veel ruimte krijgt om rammelende wetten aan te nemen, met de gedachte dat als er echt iets niet deugt, er altijd nog de Eerste Kamer is, die nee kan zeggen. Zij vinden dat de Tweede Kamer zelf garant zou moeten staan voor de kwaliteit van de door haar aangenomen wetsvoorstellen. Dat gaat ook een stuk sneller. Nu komt het voor dat pas weken of soms maanden nadat de Tweede Kamer een wetsvoorstel heeft goedgekeurd, de Eerste Kamer ja of nee tegen dat voorstel zegt. Niet vreemd overigens, als je wilt dat de Eerste Kamer zijn werk, een extra controle, goed doet. Er zijn parlementen, bijvoorbeeld in Noorwegen, waar een deel van de (enige) Kamer zich vanaf het begin juist concentreert op de kwaliteit van de wetgeving, terwijl de rest zich buigt over de politieke wenselijkheid ervan.”

Wat vindt de SP?

“Wij zijn voor een zo helder mogelijk parlementair stelsel – en daarom voor een eenkamerstelsel. Over het algemeen worden de Scandinavische democratieën als de meest ontwikkelde van de wereld beschouwd. En laat die nu allemaal een eenkamerstelsel hebben! Omdat de inrichting van ons parlementaire stelsel is vastgelegd in de Grondwet, kan zo’n eenkamerstelsel er alleen komen als in beide Kamers tenminste tweederde van de leden vóór is. Omdat de meeste politieke partijen juist voor handhaving van het tweekamerstelsel zijn, zullen we het daar vooralsnog mee moeten doen. En dan moeten we er zo goed mogelijk gebruik van maken. Dat is niet erg, er zijn wel meer zaken die wij liever anders ingericht zagen, maar waarmee we toch goed uit de voeten kunnen. Maar we zullen onze voorstellen voor bestuurlijke vernieuwing op dit punt blijven doen, tot ook bij andere partijen het licht doorbreekt.”

Hoe ziet de toekomst eruit?

“Zoals gezegd: de meeste partijen willen het tweekamerstelsel handhaven. Maar alle partijen erkennen dat er een nieuw, gezamenlijk probleem aan het groeien is. Dat is de regelgeving uit Brussel, van de Europese Unie. Steeds meer Nederlandse wetten vinden hun oorsprong in Brusselse regelgeving, volgens sommige onderzoekers al meer dan de helft van alle wetten. Als de Europese Unie een Richtlijn uitvaardigt, moet die in alle EU-lidstaten in nationale wetgeving worden vastgelegd. Daardoor wordt het steeds belangrijker dat het parlement zich in een veel vroegtijdiger stadium bezighoudt met wat er in Brussel bedacht wordt, om er nog invloed op te kunnen uitoefenen. Omdat de Eerste Kamer als het om Europese regelgeving gaat, dezelfde positie inneemt als de Tweede Kamer, zien we de laatste jaren dat de Eerste Kamer steeds meer aandacht geeft aan de Europese dimensie van de wetgeving. Sinds enige tijd bestaat er ook een gemengde commissie van Tweede en Eerste Kamerleden, die vroegtijdig probeert na te gaan of plannen van de Europese Unie wel passen bij de opvattingen die we hier hebben over waarmee Brussel zich wel en niet hoort te bemoeien. ‘Verdachte’ voorstellen worden door de gemengde commissie naar de vakcommissies van de Eerste en Tweede Kamer gestuurd, met het verzoek er eens goed naar te kijken. Sluitend is dat systeem echter nog lang niet, dat kan ik als lid van die gemengde commissie zeggen. We gaan binnenkort evalueren en, hoop ik, voorstellen doen hoe het een stuk beter kan. Dat zou ook tot een veranderende taak voor de Eerste Kamer kunnen leiden.”

Waarom is de uitslag van de provincieverkiezingen dit keer zo belangrijk voor de Eerste Kamer?

“Nu nog is het CDA de grootste fractie in de Eerste Kamer, gevolgd door PvdA en VVD. Balkenende-3 kon in de Eerste Kamer op een meerderheid van verwante senatoren rekenen. Of Balkenende-4 ook zo’n meerderheid in de Eerste Kamer krijgt, hangt af van de uitslag van de provinciale verkiezingen. Als die zo is dat er op voorhand géén meerderheid in de nieuwe Eerste Kamer is, zal de nieuwe regering altijd op basis van argumenten een meerderheid in de Eerste Kamer moeten zien te krijgen. Dat maakt de politieke rol van de Eerste Kamer een stuk groter en daarmee is ook duidelijk hoe belangrijk het is dat de SP ook in de Eerste Kamer de grootste oppositiefractie wordt. Vandaar dat ik erg instem met de oproep van Jan Marijnissen: maak met je stem op 7 maart de SP groter in de eigen provincie én sterker in de Eerste Kamer.”

In 2003 trad een nieuwe, vierkoppige Eerste Kamerfractie van de SP aan, met oud-partijsecretaris Tiny Kox, voormalig voorzitter van de Nederlandse huisartsenvereniging Tineke Slagter, schrijfster Anja Meulenbelt en filosoof en historicus Ronald van Raak. In november 2006 nam oud-senator Bob Ruers de plek in die vrijviel nadat Ronald van Raak naar de Tweede Kamer verhuisde. Zie voor een verslag van het werk van de SP in de Eerste Kamer: De SP-fractie in de Eerste Kamer