Marx over kapitalisme

Werkers maken de winsten

Dat werkers de winst maken was eigenlijk geen nieuw inzicht in Marx’ tijd. Ook de klassieke econoom die bekendstaat om zijn idee van de onzichtbare hand, Adam Smith, zag al in dat arbeiders de winst maken. Karl Marx was wel de eerste die analyseerde hoe dat in zijn werk gaat binnen het kapitalisme. Ook was hij de eerste die beschreef hoe technologische ontwikkelingen daarop van invloed zijn.

Hij keek naar wat er in het productieproces gebeurt. In zijn tijd, de negentiende eeuw, betekende dat onderzoeken wat er eigenlijk in fabrieken gebeurt. Het product dat arbeiders daar maken, is meer waard dan het loon dat ze krijgen. Voor het verschil daartussen bedacht Marx de term meerwaarde. Dat deel van de geproduceerde waarde wordt door de eigenaar van de fabriek toegeëigend. “Een deel daarvan wordt weer teruggepompt als nieuw kapitaal. Een van de belangrijke stellingen van Marx is dus dat uiteindelijk kapitaal geproduceerd wordt door arbeid. Het is heel wrang dat wat arbeid zelf produceert, kapitaal, tegelijkertijd gebruikt wordt om arbeid in toom te houden”, zo stelt Geert Reuten vast.

Maar stel je nu eens een fabriek voor waar schoenen worden gemaakt. Op een dag besluit de baas om betere machines te gebruiken, waardoor met dezelfde mensen meer schoenen kunnen worden gemaakt. Dan gaat de winst omhoog, maar de schoenmakers hebben daar niet voor gezorgd. Heeft de baas dat dan niet gedaan met de aanschaf van nieuwe machines?

“We moeten niet vergeten dat technieken ook het product van arbeid zijn. Sociale arbeid waaraan verschillende werkers verschillende onderdelen bijdragen”, zegt Geert Reuten. “Er wordt vaak gedacht dat nieuwe technieken in bedrijven te danken zijn aan de vindingrijkheid van de baas en het management. Maar wie heeft uiteindelijk die nieuwe machines bedacht en gemaakt? Dat zijn veelal de werkers in loondienst. Zo stelt Marx als een van de eersten.” Het is een belangrijk inzicht van Marx. Zeker in een tijd waarin kapitaalbezitters veel meer worden gewaardeerd dan de mensen die het werk doen. We hebben onze welvaart niet te danken aan een kleine groep mensen die haar kapitaal steeds maar vergroot door het werk van anderen toe te eigenen, maar aan de werkers.

Kapitalisme heeft crises nodig om door te groeien

Het proces van kapitaalaccumulatie gaat niet altijd zonder meer door. We zien van tijd tot tijd crises optreden. Wat heeft Marx daarover geschreven? “Karl Marx was de eerste econoom die enige regelmaat in crises zag. In zijn tijd, de negentiende eeuw, was dat een cyclus van ongeveer 10 jaar. Dat is een grote verdienste van Marx. Dat zeg ik niet alleen. Ook de grote conjunctuureconoom van de twintigste eeuw, Joseph Schumpeter, die je toch zeker niet op socialistische ideeën kunt betrappen, roemt Marx voor zijn analyse van crises.”

Marx laat zien dat het opeenvolgen van economisch goede en slechte tijden niet willekeurig is. Er zitten patronen in die voortkomen uit de werking van het kapitalisme. “De kapitalistische productie is winst gedreven. Er wordt immers geïnvesteerd om winst te maken. Je kunt zeggen dat dit steeds weer doorschiet. Marx noemt dat de overaccumulatie van kapitaal.’

Reuten beschrijft dat als het economisch goed gaat, in de hoogconjunctuur, de winsten weliswaar stijgen, maar het rendement dat op de investeringen gehaald wordt uiteindelijk daalt. Marx noemt dit de “tendentiële daling van de winstvoet’. Dit fenomeen treedt op door de voortgaande technologische ontwikkelingen. Er is in de economie altijd wel een bedrijf dat nieuwe technieken toepast in de productie, waardoor de arbeidsproductiviteit stijgt. Dat bedrijf kan daardoor de prijzen van zijn producten verlagen. Om niet achter te blijven zijn andere bedrijven gedwongen om eveneens de nieuwe techniek toe te passen. Daardoor kunnen ook zij voor dezelfde lage prijs produceren. Maar als alle bedrijven de producten voor dezelfde lage prijs aanbieden, dan is er in totaal minder winst per investering te maken.

“Er wordt daarom steeds meer kapitaal geïnvesteerd om toch rendement op de investeringen te behalen. De totale productiecapaciteit groeit daardoor, totdat er een crisis ontstaat. Op dat moment is de productiecapaciteit groter dan de afzet – er ontstaat dus overcapaciteit. Het gevolg is een recessie, of laagconjunctuur, waarin het tegenovergestelde gebeurt. In die periode dalen de winsten, maar stijgt het rendement op investeringen weer. Aan de ene kant gebeurt dan wat tegenwoordig herstructurering van kapitaal wordt genoemd. Er wordt kapitaal vernietigd door faillissementen, fusies en overnames. Productiebedrijven sluiten en kleine ondernemers gaan failliet. Aan de andere kant stijgt de werkloosheid enorm, waardoor er een grote druk op de lonen ontstaat. Dat allemaal samen legt de basis voor een periode waarin de winsten weer kunnen stijgen.”

De crisis is als het ware een ventiel waaruit een te grote druk ontsnapt, waarna de economie zich opnieuw op kan blazen. Maar uiteindelijk zal het rendement ook weer dalen en zo beweegt de economie zich in golven voort.

Geld in het kapitalisme

Uiteindelijk moet je toch geld hebben om te leven. En veruit de meeste mensen moeten daaraan zien te komen door te werken. Als ik Geert Reuten vraag hoe Marx de rol van geld in het kapitalisme ziet, begint hij opeens over kunst. “Wat vind je van dat schilderij?”, vraagt hij me. “Dat is een mooi schilderij zeg, dat zal je wel wat gekost hebben”, antwoord ik hem. “Dit is nou precies een voorbeeld van wat Marx te zeggen heeft over geld.” Ik kijk hem vragend aan. Reuten vertelt dat volgens Marx de dingen een gebruikswaarde hebben: een kopje gebruik je om uit te drinken, een telefoon om mee te bellen, et cetera. Daarnaast hebben ze ook een geldwaarde. Aan vrijwel alle producten is een prijskaartje te hangen.

“Op zich is het niet verkeerd dat dingen ook een geldwaarde hebben”, zegt Geert Reuten. “Orthodoxe economen, zeg maar de huidige mainstream-economen, stellen dat geld alleen maar een handig neutraal ruilmiddel is. Als de een schoenen maakt en de ander telefoons, heb je iets anders nodig om de spullen uit te wisselen en dat is geld. Toch is dat niet het hele verhaal. Marx laat zien dat de geldwaarde van de dingen helemaal niet zo onschuldig is. De geldwaarde domineert in de kapitalistische productie. Als een bedrijf schoenen zou maken vanwege de gebruikswaarde, dan is het bedrijf snel klaar. Namelijk als alle werkers schoenen hebben. Het product is dus niet waar het om gaat, het draait uiteindelijk om geld.”

“Een consequentie daarvan is dat er alleen geproduceerd wordt wat geld oplevert en op zo’n manier dat het ook geld in het laatje brengt. Zo vind je in de schappen van Albert Heijn alleen dingen die een geldwaarde hebben. We hebben keuzevrijheid, voor zover er winst op gemaakt kan worden.” Het is dit verschil tussen gebruikswaarde en geldwaarde waardoor medicijnen voor ziekten die alleen in ontwikkelingslanden voorkomen niet op de markt worden gebracht. De geldwaarde van die medicijnen is laag: de mensen daar kunnen ze simpelweg niet betalen. Terwijl de gebruikswaarde enorm groot is.