Tribune 10/99: Wie is de echte Jörg Haider?

Wie is de echte

De parlementsverkiezingen van 3 oktober in Oostenrijk zijn uitgelopen op een triomf voor de extreem-rechtse politicus Haider. De wereld reageerde geschokt op deze ogenschijnlijk zo plotselinge ruk naar rechts in de Alpen. Wie is deze Jörg Haider? En waarom lopen de Oostenrijkers weg met een man die al tien jaar nationalisme en vreemdelingenhaat predikt en in het verleden herhaaldelijk in opspraak raakte vanwege zijn weinig verhulde sympathieën voor Hitler Duitsland?

Tekst Rob Janssen Foto Harald Scheider/ANP

Eigenlijk had iedereen het kunnen zien aankomen. Jörg Haider's Freiheitliche Partei Österreichs (FPÖ) behaalde in maart van dit jaar tijdens de deelstaatverkiezingen in Karinthië met 42 procent van de stemmen een mammoetoverwinning. De toon was gezet. Vastberaden richtte Haider zijn vizier op Wenen. Sindsdien groeide de populariteit van de 49-jarige schoenmakerszoon met sprongen. Breeduit lachend en joviaal handen schuddend trok de vers gekozen gouverneur van Karinthië arbeiderswijken in en won hij zieltjes in uitgerekend de socialistische bolwerken: de grote steden.

Dat alarmeerde de gevestigde politieke orde echter geenszins. "We moeten vooral niet ons hoofd verliezen," suste ex-kanselier Vranitzky en de nog zittende SPÖ-kanselier Victor Klima negeerde 'Da Jörgl' al helemaal. Tot enkele weken voor de parlementsverkiezingen werd het fenomeen uit Klagenfurt gewoonweg niet serieus genomen. En nu zitten de christen-democratische ÖVP en de sociaal-democratische SPÖ met de handen in het haar. Haider's FPÖ behaalde 27,2 procent van de stemmen, een winst 5,3 procent, en trok daarmee het fundament onder de sinds na de oorlog regerende ÖVP/SPÖ-coalitie uit. De zwart-rode meerderheid in het parlement is verloren.

De Oostenrijkse politiek staat bekend als doorvlochten van 'bruine' invloeden

Dr. Jan Smit, sociaal-geograaf voor Duitstalige gebieden aan de universiteit van Nijmegen en gastdocent aan de universiteit van Klagenfurt in Karinthië, wijst er op dat het fenomeen Haider niet bepaald een donderslag bij heldere hemel is. "Er is niet alleen nu op Haider gestemd; het is al zo'n tien jaar aan de gang. Hij zat al eens eerder in het parlement en hij was al eens gouverneur van Karinthië. Die laatste functie bekleedde hij overigens niet lang. Onder druk van de publieke opinie vloog hij er toen uit, omdat hij zich herhaaldelijk wel erg complimenteus over Hitler had uitgelaten. Maar binnen Karinthië is hij altijd populair gebleven. Men heeft dus al eerder gedacht dat Haider een eendagsvlieg zou zijn, maar die nazi-schandaaltjes hebben dus niet veel invloed gehad."

Met name uit SPÖ-kringen werd Haider regelmatig op zijn vroegere geflirt met nazi-Duitsland aangevallen. Maar met dat soort verwijten kregen de socialisten weinig handen op elkaar, want de Oostenrijkse politiek staat bekend als doorvlochten van 'bruine' invloeden. Ondanks het feit dat Oostenrijk zich gewillig bij Hitler-Duitsland voegde, liet het land zich later graag als slachtoffer van de Tweede Wereldoorlog beschouwen en was een echte afrekening met het bruine verleden nooit aan de orde. Politieke schandalen rondom het SS-verleden van Kurt Wadheim en de beruchte Kreisky-Wiesenthal-affaire liggen nog vers in het geheugen. Waldheim en Kreisky waren nota bene SPÖ'ers.

"In feite heeft de gevestigde orde Haider's kansen zelf gecreëerd"

Onder afwisselend christen-democratische en sociaal-democratische vlag ontwikkelde Oostenrijk zich tot een van de rijkste landen ter wereld. Die hoge welvaart heeft velen kennelijk erg gevoelig gemaakt voor de vooral op angst gerichte boodschap van Haider. Asielzoekers en ook Oost-Europese arbeidskrachten zijn in zijn visie levensgevaarlijk voor 'onze eigen economie'. Daar komt nog eens bij dat de arrogantie van de ogenschijnlijk eeuwig durende coalitie ÖVP/SPÖ ('Systemparteien' volgens Haider) heel wat Oostenrijkers zo langzamerhand de keel begon uit de hangen.

Jan Smit: "Vlak na de Tweede Wereldoorlog voelde Oostenrijk zich best belangrijk als neutraal land tussen Oost en West. Het is nu eigenlijk een onbetekenend iets geworden binnen Europa en dat zint de patriot Haider natuurlijk niet. En met hem heel veel landgenoten. En mocht het land geheel in de EU opgaan, dan gaat dat bijvoorbeeld ten koste van hun kleinschalige landbouw, die met name voor het platteland heel belangrijk is. Haider blijft dat op dat soort dingen hameren, en je kunt hem wel een populist noemen, maar op dit punt heeft hij gewoon gelijk. Heel Oostenrijk ziet de EU als een gevaar, maar de andere partijen maken geen vuist. Eind jaren tachtig was overigens al duidelijk dat de ÖVP en de SPÖ muurvast zaten. Maar er gebeurde niets. Ze hebben nog steeds hun vaste lijnen en wijken daar niet van af. Haider vernieuwde zijn FPÖ wél en bracht jong bloed in de partij. In feite heeft de gevestigde orde Haider's kansen zelf gecreëerd."

"Toen hij werd aangevallen, wist hij telkens weer ergere schandalen over anderen te noemen"

"Ik maakte Haider eens mee ergens in Karinthië, waar hij een lezing hield. Ik vond dat toch wel beklemmend. In het begin wendde hij een soort verstrooidheid voor, daarna bouwde hij zijn rede op basis van zuiver demagogische elementen langzaam op en tenslotte was hij onkwetsbaar. Toen hij werd aangevallen op zijn schandalen, wist hij telkens weer ergere schandalen over de anderen te noemen. Je zag gewoon hoe de mensen erin meegingen. Daar komt nog eens dat hij geen onknappe jongen is en met name op tv doet hij het erg goed. Hitler moest het doen met alleen radio…"

In een land dat direct grenst aan Slovenië, Hongarije en Tsjechië is het opwekken van angstgevoelens tegenover buitenlanders relatief gemakkelijk. Het enorme succes van Jörg Haider's angstcampagne maakt het niet ondenkbeeldig, dat de gevestigde partijen, die nu nog met de mond vol tanden staan in, de toekomst de nationalistische ideeën geleidelijk zullen overnemen. "Een fenomeen als Haider is toch echt wel gevaarlijk; vooral als de bestaande partijen er geen antwoord op hebben," zegt dr. Jan Smit. "De Oostenrijkse schok naar rechts in zal ook zeker uitvloeisel hebben op andere Europese landen. Op Zwitserland bijvoorbeeld, dat het grootste aantal Zuid-Europese allochtonen heeft. En op Frankrijk met Le Pen. In Nederland hebben we de neiging om naar Janmaat te wijzen, maar soms worden er puur nationalistische ideeën verwoord door gevestigde partijen. Kijk maar eens naar hoe hier af en toe over vluchtelingen gepraat wordt. Als je enige doel is, dat je eigen land er goed vanaf komt, dan ben je wat mij betreft even goed puur nationalistisch bezig."