Tribune 7/97: Te koop: Rechtsstaat Nederland BV

Te koop aangeboden:

Rechtsstaat Nederland BV

De Wet op de Rechtsbijstand (WRB) had als doel de stijgende kosten voor gefinancierde rechtshulp in te dammen. Volgens Justitie liep half Nederland voor elk wissewasje naar de rechter. Dat moest maar eens afgelopen zijn. Prof. Blankenburg, hoogleraar rechtssociologie aan de Vrije Universiteit van Amsterdam, denkt daar overigens anders over: "Er werd geen misbruik gemaakt van de gefinancierde rechtshulp. Dat idee zat misschien in de hoofden van economen, maar leefde allerminst bij mensen die de rechtspraktijk kennen." Toch werden de inkomensgrenzen waaronder aanspraak mocht worden gemaakt op betaalde rechtshulp verlaagd tot beneden modaal. Als je al hulp krijgt, gelden sterk verhoogde eigen bijdragen. In zaken rond bijvoorbeeld verblijfsvergunningen, huurverhogingen, huursubsidie en schuldsanering geeft de Raad voor de Rechtsbijstand al vaak helemaal geen toevoeging voor rechtshulp meer. Het aantal mensen dat nog in aanmerking komt voor gefinancierde rechtshulp kelderde de afgelopen vijftien jaar van 80 procent naar 43 procent van de bevolking. Mr. Jan de Wit, advocaat en Eerste-Kamerlid voor de SP: "Dat je je recht moet kunnen halen is de essentie van het hele verhaal. De Wet op de Rechtsbijstand houdt in dat miljoenen mensen dat dus níet meer kunnen."

Als het belang van de zaak "klein" is, kun je rechtsbijstand wel vergeten

De toegang tot gefinancierde rechtshulp wordt mede bepaald door het belang van de zaak. Is dat in de ogen van de Raad voor de Rechtsbijstand klein is, dan kan men een toegevoegde advocaat wel vergeten. Hoe dat uitpakt, laat het verhaal van de heer Van Leeuwen zien. Hij betrok in 1989 een huis van woningbouwvereniging St. Willibrord in Oss. De door de vorige bewoner verbouwde douche werd zoals gebruikelijk in originele staat teruggebracht. Van Leeuwen: "Ik wist niet wat ik zag toen ik ruim twee jaar later een brief kreeg van de woningbouwvereniging. Ik werd geconfronteerd met een huurverhoging van 15 gulden in verband met de "nieuwe" douche, en een huurachterstand van enkele honderden guldens door het niet in rekening brengen van dat bedrag sinds ik hier woon". Protest bij St. Willibrord haalde niets uit, waarop Van Leeuwen besloot een advocaat in de arm te nemen. Deze kon echter niet procederen omdat "het belang te gering was". "Maar vijftien gulden per maand, inclusief de jaarlijkse huurverhogingen, dat kan op den duur tot duizenden guldens oplopen."

De Wet op de Rechtsbijstand schroefde ook de eigen bijdragen omhoog. Die kunnen stijgen tot 975 gulden. Jan de Wit weer: "En als je dan al een advocaat kunt krijgen, vormen de eigen bijdragen vaak een te grote drempel om te gaan procederen. Laten mensen het er echter bij zitten, dan kan een potentiële onrechtsituatie gewoon blijven voortbestaan." Een voorbeeld uit de praktijk. Mevrouw Van der Meijden hield als werknemer van schoonmaakbedrijf CSU een postkantoortje op kant. Eind mei sloot het postkantoor vrij plotseling de deuren en mevrouw Van der Meijden werd op straat gezet. "Maar ik was niet in dienst van het postkantoor. Ik werkte voor CSU, met een contract tot 1 september. Dus heb ik recht op doorbetaling van mijn loon tot die dag, zo'n 800 gulden." Omdat het schoonmaakbedrijf bot weigert dit salaris uit te keren, is mevrouw Van der Meijden wel gedwongen naar de rechter te stappen. Voor een toegevoegde advocaat moet zij echter meer dan 800 gulden eigen bijdrage betalen. Ze verliest dus altijd en werkgever CSU is de lachende derde.

Terwijl de toegang tot het recht steeds smaller wordt, is de noodzaak om te procederen juist ontzettend toegenomen. Met name door de vele ingrepen in de sociale zekerheid. De gevolgen kunnen schrijnend zijn, zoals blijkt uit de ervaring van de heer Van den Boom uit Schijndel. Zijn inwonende zwakbegaafde zus heeft een uitkering van de sociale dienst. Althans, dat was jarenlang de situatie. "Begin dit jaar kreeg ze een aanzegging dat de uitkering zou worden stopgezet omdat wij een gezamenlijke huishouding voeren. Dat was nu plotseling een probleem door de nieuwe bijstandswet," vertelt Van den Boom. "Ik zorg voor haar omdat ik niet wil dat ze uit huis gaat. Voor overdag regel ik dat ze ergens terecht kan of dat er iemand komt oppassen. Ik zelf heb het voetballen opgegeven om ‘s avonds thuis te kunnen zijn." Door de beslissing van de sociale dienst zouden ze nu samen moeten rondkomen van de krappe 2000 gulden die Van den Boom verdient. Procederen tegen de stopzetting van de uitkering zou echter een akelig kostbare affaire worden. Want bij aanvang van de zaak is hun gezamenlijk inkomen nog een paar tientjes te hoog om een toegevoeging te krijgen. Een advocaat kost hen dan rond de 300 gulden per uur! Maar goed en wel begonnen met de procedure, raakt mevrouw Van den Boom haar uitkering kwijt en is een raadsman helemaal onbetaalbaar geworden. Dat dergelijke gevallen zich steeds meer voordoen is heel logisch. Ineke Woudenberg van de Vereniging voor Rechtshulp (VVR): "Gezien de ingrepen van de laatste jaren in de sociale zekerheid ligt het voor de hand een grotere behoefte aan rechtshulp te verwachten."

Bij de sociale raadslieden kan men niet terecht: "De spreekuren zitten al helemaal vol"

Maar het paarse kabinet zou niet paars zijn, als het niet verwees naar de zegeningen van de vrije markt. Als rechtsbijstand niet meer door het Rijk gefinancierd wordt, zoeken mensen zelf wel naar alternatieven, meende staatssecretaris Schmitz van Justitie. Uit onderzoek blijkt echter dat bij de Bureaus voor Rechtshulp juist een afname van het aantal bezoekers plaatsvindt. Vijfentwintig procent zelfs. Bij de sociale raadslieden kan men niet terecht: "De spreekuren zitten al helemaal vol, meer mensen helpen is niet mogelijk," aldus Ineke Woudenberg. Ook de vakbond biedt steeds minder soelaas. De heer Meerbach van de rechtskundige dienst van de FNV: "Wij hebben de omvang van onze rechtshulp beperkt. Vroeger deden we ongeveer alles: consumentenzaken, huur, de hele rimram. Maar dat werd te duur, dus nu doen we alleen zaken die rechtstreeks met het inkomen te maken hebben." Uit onderzoeken van zowel de VVR als van het ministerie van Justitie zelf blijkt keer op keer dat er van vervanging van gefinancierde rechtsbijstand door alternatieven eigenlijk geen sprake is.

Naar het gebruik van particuliere rechtsbijstandsverzekeringen is nog geen research gedaan. Gemiddeld kost zo'n verzekering 350 gulden per jaar. Wie kan zich dat permitteren? Bovendien dekt zo'n polis lang niet alle gevallen waarin geprocedeerd moet worden.

"Zeggen dat deze maatregel alleen de "rijkere armen" treft, is wegpoetsen van het probleem"

Anderhalf jaar geleden al hield Jan de Wit in de Eerste Kamer premier Kok voor dat door de huidige regels de grondwet in het gedrang is. Daarin staat nadrukkelijk dat de overheid moet zorgen voor gefinancierde rechtsbijstand. In de praktijk komt daar niet van terecht. De situatie is zó erg dat mensen er massaal van afzien. De reactie van Kok was kortweg dat "sociale rechten in onze grondwet geen garanties zijn". Volgens De Wit kan in Nederland inmiddels gesproken worden van een waar rechtstekort: "Sommigen kunnen de laagste eigen bijdrage van 110 gulden al amper betalen. En hoe hoger je komt, hoe moeilijker het wordt. Zeggen dat deze maatregel alleen de "rijkere armen" treft, is wegpoetsen van het probleem. Wie net boven de inkomensgrens zit heeft het helemaal moeilijk. Dan moet je alles zelf betalen." Ook minister Sorgdrager was geschrokken van de gevolgen van haar wet: "De vraaguitval is veel groter dan wij bedoeld hadden", zei ze tijdens een recent beleidsdebat in de Eerste Kamer. In datzelfde debat wees Jan de Wit erop dat de beperking van de rechtshulp strijdig is met het Europees Verdrag van de Rechten van de Mens, waarin de toegang tot de rechter gegarandeerd wordt. Staatssecretaris Schmitz voelde zich echter niet gedwongen de rechtsbijstand op te schroeven naar het niveau van vóór 1994, want "het Europese Verdrag stelt geen exacte normen voor die toegankelijkheid". Wel gaf zij De Wit gelijk dat er serieus gekeken moet worden naar problemen bij de uitvoering van de wet door de Raden voor de Rechtsbijstand. Hun soms wel zeer rigide toepassing van de toevoegingscriteria en de enorme bureaucratische rompslomp die dat met zich meebrengt stuit op steeds grotere bezwaren van advocaten. Dat er echter nog meer moet gebeuren staat voor Jan de Wit als een paal boven water: "De staatssecretaris onderzoekt nu of ze de inkomensgrens voor gefinancierde bijstand op kan trekken tot het niveau van de ziekenfondsgrens (ruim Fl. 3.000,- per persoon). Dat is al iets, want dat die grens omhoog moet is zeker. Wat de SP betreft moet in ieder geval ook de eigen bijdrage worden afgeschaft om voor iedereen toegang tot de rechter te kunnen waarborgen. Het uitgangspunt, dat iedereen voor de wet gelijk is, is één van de pijlers waarop een fatsoenlijke samenleving rust", aldus Jan de Wit.