Tribune 10/97: Paarse fabels

Volgens het kabinet neemt de koopkracht van iedereen toe, maar waarom merkt niemand daar dan iets van?

In schril contrast met de paarse juichstemming staat de mening van de mensen zelf. In een recent onderzoek van de Gemeenschappelijk Persdienst (GPD) werd de vraag gesteld of men er onder paars beter op was geworden. Het antwoord liet aan duidelijkheid niets te wensen over: bij een inkomen onder modaal is de groep die aangeeft het slechter te hebben gekregen bijna twee keer zo groot als de groep die wél vooruitgang bespeurde. De irritatie van de paarse woordvoerders over zoveel onbegrip was haast voelbaar. Verlaag je de lasten met een ongekend groot bedrag en dan merken de mensen het niet eens. Dat doet pijn. In de Haagse Courant zei vice-voorzitter Korthals van de VVD-kamerfractie het "onbegrijpelijk" te vinden. Hij had echter wel een mogelijke verklaring: "Misschien komt het omdat je het indirect merkt. Terwijl je de stijging van de lokale lasten direct ziet op de acceptgiro's."

"De regeringscijfers zouden kunnen kloppen, maar lang niet voor iedereen"

Kan het ook zijn dat de mensen wel degelijk gelijk hebben als ze geen vooruitgang zien? Het NIBUD concludeerde in april van dit jaar dat de koopkracht van degenen met een minimuminkomen fors was gedaald tussen 1990 en 1997. Het Nationaal Instituut voor Budgetvoorlichting had bekeken, wat er overblijft van dat minimum na betaling van de vaste lasten plus een voorbeeld-pakket aan andere uitgaven. De conclusie was dat het gezinsinkomen in 1990 nog 97 gulden per maand hóger was dan de uitgaven. In 1996 echter was het minimuminkomen één gulden te laag om de voorbeeld-uitgaven te kunnen doen. Dat is nogal een verschil met het verhaal van paars. Hoe kan dat? Volgens Marcel Warnaar, wetenschappelijk medewerker van het NIBUD zouden de regeringscijfers kunnen kloppen - maar lang niet voor iedereen. Warnaar: "In 1997 en zoals het nu lijkt ook in 1998, gaat de koopkracht voor de lage inkomens omhoog. Maar die stijging loopt grotendeels via de huursubsidie. En onlangs is uit onderzoek gebleken dat een derde van de mensen de subsidie, waar ze wel recht op hebben, niet aanvraagt." Daar komt nog bij, dat slechts ongeveer de helft van de lage-inkomensgroep aanspraak kan maken op huursubsidie. Die andere helft loopt de koopkrachtreparatie dus sowieso mis. Warnaar wijst op nog een ander probleem: de gemeentelijke tarieven. "De heffingen zijn in de ene plaats veel hoger dan in de andere. Dat kan een vol procent uitmaken in de koopkracht."

"De minima blijven per jaar al gauw één procent achter bij de totale loonstijging. En dat tikt aan"

En er is méér af te dingen op de koopkrachtcijfers van paars. Het Centraal Planbureau houdt er bijvoorbeeld geen rekening mee dat de zaken waaraan mensen met een laag inkomen hun geld uitgeven, sneller in prijs stijgen dan de zaken die populair zijn bij de hoge inkomens. Ook dat levert een vertekening op van een vol procent of meer. Een andere fabel van paars is die van de koppeling tussen lonen en uitkeringen. Die koppeling zou "volledig" zijn. En dat klopt niet. Bij de koppeling wordt immers alleen gekeken naar de structurele loonsverhogingen. De incidentele loonstijging (opwaardering van de functie, leeftijdstoeslag) wordt buiten beschouwing gelaten. Volgens oud-CPB-onderzoeker Van Schaaijk gebeurt dit ten onrechte. Aan NRC Handelsblad vertelde hij: "Het scheelt al gauw netto een procent per jaar, dat de minima achterblijven bij de totale loonstijging. En dat tikt aan over 10, 15 jaar aan reëel verlies van welvaart. Die verschillen zullen blijven oplopen. Het heimelijk afknijpen van de minima ten opzichte van de loontrekkers is een grondslag van het poldermodel. De consensus is heel lang geweest: "Minima, het is in jullie belang dat jullie worden geknepen." Maar hoe lang is dat nog zo? Dat zou een politiek item moeten zijn, voor bijvoorbeeld de PvdA tegenover de VVD. Dat vraagstuk komt nu nog niet op tafel, mede doordat de koopkrachtplaatjes het verhullen."

Het ministerie van Sociale Zaken kan de twijfel aan zijn eigen fraaie koopkrachtbeeld niet wegnemen

De lastenverlichting in het komende verkiezingsjaar 1998 wordt grotendeels gegeven via aanpassingen in de inkomstenbelasting. Een kostwinner met een jaarinkomen van 40.000 gulden zal er door de belastingmaatregelen ongeveer 33 gulden per maand op vooruit gaan. Voor zijn directeur met een jaarinkomen van twee ton leveren dezelfde maatregelen echter een belasting-extraatje op van ruim 110 gulden per maand. Kijken we niet alleen naar de belasting-effecten, maar ook naar de verlaging van de overhevelingstoeslag en het wegvallen van de werknemerspremie voor de WAO, dan is de uitkomst nog veel schever. CMG Personeelssystemen heeft deze berekeningen gemaakt, met als alarmerend resultaat dat een modale werknemer volgend jaar juist inlevert. De kostwinner met het jaarinkomen van 40.000 gulden zal er volgens CMG bij gelijkblijvend bruto-loon zo'n 33 gulden per maand op achteruit gaan. Bij het inkomen van twee ton is het inkomenseffect wel positief: zo'n 75 gulden per maand. Het ministerie van Sociale Zaken haastte zich om aan te geven dat de CMG-berekeningen niet volledig zijn, maar kon de twijfel aan zijn eigen fraaie koopkrachtbeeld niet wegnemen. Op verzoek van de SP-fractie komt het kabinet nu met een gedetailleerde reactie op de CMG-cijfers.

Het vermogende deel van de natie bespaart volgend jaar ruim 2000 gulden. Per persoon!

Naast de loonbelasting-verlaging levert ook de vermindering van de vermogensbelasting een bijdrage aan de paarse lastenverlichting. Tenminste, aan die van het vermogende deel van de natie. De ruim 110.000 officiële miljonairs die Nederland telt, besparen daardoor volgend jaar gemiddeld ruim 2000 gulden. Per persoon!

Maar: er is ook een lasten-maatregel die, op papier, in het voordeel werkt van de lagere inkomens. Het Rijk geeft de gemeenten subsidie om de kosten van het huisvuil-ophalen met 100 gulden per huishouden omlaag te brengen. De vraag is echter of de gemeenten de verleiding kunnen weerstaan om indirect een deel van dat geld zelf in te pikken - bijvoorbeeld door andere tarieven extra te verhogen. Bovendien kunnen de meeste gezinnen de honderd gulden al meteen wegstrepen tegen de verhoging van de gasprijs. De ecotax en de gasprijs zelf gaan allebei omhoog, waardoor de kosten toenemen met 7,5 cent per kuub. Zelfs bij een matig verbruik van 2000 kuub komt de gasprijsverhoging al royaal boven de 100 gulden uit.

Economische vooruitgang is er wel geboekt, maar sociale...?

Bijna 17.000 miljoen gulden aan lastenverlaging - en toch zeggen heel veel mensen dat ze daar niets van gemerkt hebben. Dat geld - waarvoor aan bezuinigingen heel wat belangrijke voorzieningen zijn opgeofferd - moet toch ergens gebleven zijn? Inderdaad. Bijvoorbeeld bij de 1500 topmanagers die zomaar 4300 miljoen gulden beuren zodra ze hun aandelenopties verzilveren. En bij de grote bedrijven. Volgens het CBS is de gezamenlijke netto winst van de beursgenoteerde Nederlandse bedrijven gestegen van 20.400 miljoen in 1993 tot 35.800 miljoen in 1996. Dat is een stijging met 75 procent in drie jaar. Kijken we naar de periode 1990 tot 1996, dan hebben de beursgenoteerde bedrijven hun winst méér dan verdubbeld: van 15.600 naar 35.800 miljoen. Economie-hoogleraar Koedijk in de Volkskrant over de rijkdom van het bedrijfsleven: "Er is nu sprake van een overdaad aan geld. Deels zal dat besteed worden aan uitbreidingsplannen en andere investeringen. Maar voor veel miljarden hebben de bedrijven op dit moment geen bestemming." In de eerste zin van de Troonrede liet premier Kok de koningin vertellen: "Dankzij de inspanningen van zeer velen heeft ons land in de afgelopen jaren belangrijke vooruitgang geboekt, zowel in sociaal als in economisch opzicht."

Wel, dat van die economische vooruitgang klopt. Maar die sociale...?