Tribune 7/2003: Verarmd uranium maakt duizenden slachtoffers

Tribune 11 juli 2003

Verarmd uranium maakt duizenden slachtoffers

Bij de oorlog in Irak is weer verarmd uranium in wapens gebruikt. Over de gezondheidsrisico's wordt vaak heftig gediscussieerd. Met de wapenindustrie en politici aan de ene kant en activisten als Damacio Lopez aan de andere. Eind juni was de oprichter van IDUST (International Depleted Uranium Study Team) in Nederland om hier het belang van een moratorium op verarmd uranium toe te lichten.

De dagelijkse strijd van voormalig golfer Damacio Lopez

Lopez buigt zich aandachtig over een stuk papier en maakt wat aantekeningen. De actievoerder is te gast bij het nucleaire onderzoekscentrum LAKA in Amsterdam. Het blijkt dat Lopez hier de laatste hand legt aan een internationaal verdrag tegen verarmd uranium. 'Ik denk dat uiteindelijk zo'n 180 landen hier hun handtekening onder zetten', aldus Lopez hoopvol wijzend op het stuk papier. Henk van der Keur van het LAKA knikt instemmend.

Maar bij Lopez, die de hele wereld afreist met z'n campagne, gebeurt alles op z'n tijd. Voordat hij verder uitwijdt over uranium en wapens, wil hij eerst zijn persoonlijke verhaal kwijt. En door zijn meeslepende en aangrijpende vertelwijze vergeet je al snel dat je in een Amsterdams kantoor zit, en waan je je in een politieke thriller.

'Halverwege de jaren '80 was ik een professioneel golfspeler', begint Lopez. 'Daar kwam een abrupt eind aan toen ik eind 1985 een bijna fataal auto-ongeluk kreeg.' Een life-changing event, noemt hij het. 'Ik was een levensgenieter. Ik was altijd op reis en had nooit gebrek aan geld. Ik leefde echt de American Dream.' Totdat, op weg naar zijn zoveelste toernooi, een vrachtwagen letterlijk zijn pad kruiste. 'Mijn rug was verbrijzeld en ik kon nooit meer golfen. Door de torenhoge ziekenhuisrekeningen was er op een gegeven moment van mijn geld ook weinig over. De droom was uiteen gespat.'

Lopez zag geen andere uitweg dan terug te keren naar zijn geboortedorp Socorro, een zanderig gehucht in New Mexico. Hier wilde hij in rust herstellen van het ongeluk. Maar 's nachts werd Lopez wakker gehouden door luide explosies vanaf de berg. 'Op zich niks nieuws want de berg bij ons dorp wordt al decennia lang gebruikt voor mijnbouw. Als klein jongetje ging ik al kijken naar de ontploffingen. Ik waande me veilig achter het hek.'

Maar Lopez kreeg het vermoeden dat er meer plaatsvond dan mijnbouw toen er, letterlijk, zwarte wolken boven het dorp samenpakten. 'Nu viel het me op dat wel erg veel kinderen in Socorro aan de zeldzame aandoening hydrocephalus leiden.' 'Waterhoofd', vertaalt Van der Keur. Lopez: "En als er weer iemand doodging, was steevast de doodsoorzaak kanker.'

Lopez ging op onderzoek uit en ontdekte dat het leger grote hoeveelheden verarmd uranium liet ontploffen boven het dorpje en tegen de berg, waar veel dorpelingen hun drinkwater haalden. Maar de link met de gezondheidsklachten bleek moeilijk te bewijzen. 'Mijn informatie berustte allemaal op horen-zeggen', bekent Lopez. Maar toen hij in 1987 een gezondheidsonderzoek aanvroeg bij de lokale overheid werd dit, vanuit Washington, afgewezen. 'De reden die ze gaven was bijna lachwekkend', meent Lopez hoofdschuddend. 'Ze zeiden dat de stofdeeltjes toch niet voorbij het prikkeldraad om het test-terrein konden komen. Toch weigerden ze elk onderzoek.'

Maar de zoektocht van de activist bleef niet onopgemerkt. Niet veel later stonden er plotseling een paar dozen voor zijn deur. 'Toen ik ze openmaakte, zag ik stapels met staats- documenten. Eerst begreep ik er niks van. Maar al lezende besefte ik dat er veel meer aan de hand was dan de regering wilde toegeven. Dat het testterrein wel degelijk gevaarlijk was voor de omwonenden.'

'Dit was waarschijnlijk de grootste teleurstelling van mijn leven,' zegt Lopez. 'Voorheen was ik een ware patriot. Ik had vier jaar bij de luchtmacht gediend en had een rotsvast vertrouwen in het systeem. Het feit dat ik al die tijd ben voorgelogen heeft me zeer veel pijn gedaan.' De generaals waar hij ooit tegen golfde waren nu tegenstanders geworden in een veel omvangrijker spel.

Het Amerikaanse leger heeft nooit ontkend dat het verarmd uranium (vaak afgekort tot DU, depleted uranium) verwerkt in munitie. DU doorboort met het grootste gemak pantserplaten en is dus zeer geschikt voor het maken van munitie, variërend van kogelhulzen tot clusterbommen. Bovendien is het snel ontvlambaar. Na impact met een tank bijvoorbeeld, veroorzaakt DU een tweede ontploffing in het getroffen doelwit. Hetgeen een gewisse dood voor de bemanning betekent. Het Pentagon benadrukt dat DU alleen wordt gebruikt om tanks en andere militaire installaties te doorboren.

Kernreactoren

Maar DU heeft een andere dodelijke eigenschap: haar radioactiviteit. Lopez schetst op een papiertje waar verarmd uranium vandaan komt. Het is een ingewikkeld proces, maar feitelijk komt het er op neer dat het restafval is van opwerkingsfabrieken. Het zuivere produkt wordt gebruikt voor kernreactoren, het pulp gaat naar de wapenfabriek. Ondanks dat de schadelijke isotoop U-235 grotendeels uit het uranium is verwijderd, blijft DU zeer dodelijk. 'Bovendien hebben we vervuild munitie gevonden in bijvoorbeeld Kosovo waar de isotoop nog wel in zat. En soms zat er verrijkt uranium of zelfs plutonium in, dat is 200.000 keer schadelijker. En dat kan maar een herkomst hebben: kernreactoren', zegt Lopez. 'Het Pentagon gooit het laconiek op een vergissing.'

'Volgens allerlei internationale wetten zijn alle radioactieve wapens verboden. Maar de Amerikanen hebben hun eigen regels', zegt Lopez terwijl hij een document uit een map tevoorschijn haalt. 'Dit komt vanuit een hele diepe la in Washington', glimlacht hij. Het blijkt een interne memo van het ministerie van Defensie, gedateerd uit 1980. Daarin staat het gebruikelijke argument, dat verarmd uranium gebruikt wordt om diens doordringbare vermogen. 'Maar let op de toevoeging. Ik citeer:', zegt Lopez terwijl hij zijn leesbril opzet: 'Dit moet in onze communicatie niet gerelateerd worden aan de radioactiviteit van DU.' Vervolgens legt Lopez nog een aantal vrijgegeven memo's op tafel, waarin wordt gepraat over de radioactieve eigenschappen van de wapens. 'Zo kruipen ze heel slim door de mazen in de wetgeving.'

Het LAKA heeft berekend dat alleen al tijdens de eerste Golfoorlog achthonderd ton aan DU-wapens is afgevuurd. Het 'International Committee of Radiological Protection' schat dat dat bij langdurige inademing het leven kan kosten aan een half miljoen mensen. 'En het gebruik van verarmd uranium neemt alleen maar toe,' zegt Van der Keur.

'Dat verarmd uranium schadelijk is zal elke serieuze medicus beamen, behalve als ze voor het leger werken', zegt Lopez. Dr. Marvin Resnikoff, een autoriteit op het gebied van partikels, somt de gevaren als volgt op: 'Als uranium ingeademd wordt, verhoogt dat het risico op longkanker. Wanneer uranium verteerd wordt, neemt de kans op kanker in het bottenstelsel toe. En als uranium zich concentreert in het beenmerg, vergroot dat de mogelijkheid op leukemie. Uranium nestelt zich ook in het zachte weefsel, zoals in de geslachtsklieren, waardoor de kans op erfelijke ziektes, aangeboren afwijkingen en spontane abortussen toeneemt.' In januari 2003 werden deze gezondheidsrisico's bevestigd door de Europese Commissie over Stralingsrisico's.

Weer een ander onderzoek toont aan dat er bij Golfoorlogveteranen tien jaar na hun verblijf in Irak nog uranium in de urine is aangetroffen. Achtduizend geallieerden overleden aan het zogenaamde Golfsyndroom. Ook in de Balkan werden militairen ziek met vergelijkbare klachten. Waarschijnlijk zijn ook zij blootgesteld aan 'verontreinigd verarmd uranium.'

Voedselketen

Maar verarmd uranium eist vooral burgerslachtoffers. In Irak stierven sinds de eerste Golfoorlog 1,5 miljoen mensen een voortijdige dood, waarvan eenderde jonger dan 5 jaar oud. Vaak aan leukemie, kanker of aangeboren afwijkingen. In de Tigris en bij Basra zijn grote hoeveelheden verarmd uranium gevonden. En waarschijnlijk via het vlees en vis in de voedselketen terechtgekomen.

Hoe gevaarlijk munitie met DU kan zijn ondervond Lopez afgelopen december aan den lijve. Hij was op bezoek in Irak met voormalig 'attorney general' Ramsey Clarke. Gewapend met de modernste meetapparatuur verrichtte hij enkele metingen. 'Eerst maten we de achtergrondstraling. Deze lag gemiddeld rond de acht of tien deeltjes per seconde. Dat is normaal." Bij de Highway of Death in Basra onderzocht het team enkele tankwrakken. 'We hadden er al dertig onderzocht, zonder opzienbarend resultaat. Totdat we vlak voor ons vertrek een volledig uitgebrande tank zagen. En deze keer was het projectiel nog aanwezig.'

Toen Lopez de straling meter op de gebruikelijke vijf centimeter afstand hield sloeg het apparaat op tilt. 'Ik vergrootte de afstand tot tien centimeter. De getallen rolden over het meetapparaat tot het stopte op ruim 2400 tikken. Na nog wat metingen, dachten we dat het een goed moment was om huiswaarts te keren.'

Maar al rijdend ziet Lopez rode builen op zijn arm verschijnen. 'Eerst dacht ik nog dat het insecten waren, daar kruipt en vliegt heel wat rond in die woestijn', aldus Lopez nuchter. 'Maar toen voelde ik me duizelig en misselijk. Er verschenen ook bulten op mijn gezicht, precies op de plekken die niet bedekt waren door mijn gasmasker.' Lopez werd met spoed naar Europa gevlogen en liet zich onderzoeken door een paar Deense bevriende artsen. 'Daar heb ik drie maanden een ontgiftigingskuur gevolgd. Het was echt een verschrikkelijke tijd met veel onderzoeken, behandelingen en medicijnen', aldus Lopez. 'Nu nog komen de bulten sporadisch te voorschijn'. Hij wijst op een paar zwarte littekens rondom zijn neus.

'Ik kan me dus verschrikkelijk kwaad maken als politici, maar ook media beweren dat DU niet gevaarlijk is', aldus Lopez plotseling fel. 'Mensen moeten van het gevaar op de hoogte gesteld worden. 'Zo zag Lopez hoe in Palestina kinderen met wapens speelden. 'Met een lieve glimlach op die snoeten kwamen ze naar ons toe, hun handjes vol munitie' beschrijft Lopez beeldend. 'Godzijdank hebben we daar geen verarmd uranium aangetroffen. Eigenlijk is dat een van de weinige plekken geweest.' In Kosovo, Afghanistan en Irak vond Lopez wel 'vervuild' DU.

Moratorium

De Amerikaanse wetgeving heeft wel restricties wat betreft de landen aan wie DU verkocht mag worden. Het gaat hierbij vooral om NAVO-deelstaten, zoals Nederland. 'In elk land dat we bezoeken sturen we een brief aan de regering met de vraag of ze DU-wapens hebben of gebruiken', zegt Lopez. 'Ik heb de Nederlandse regering ook geschreven en gevraagd om deel te nemen aan onze campagne tegen deze inhumane wapens. Of Nederland ook deze wapens heeft? Wie zal het zeggen.'

Volgens SP-kamerlid Krista van Velzen is dat 'zeer waarschijnlijk' niet zo. 'Maar we moeten niet vergeten dat Nederland wel meedoet aan missies waar DU wel wordt gebruikt', aldus Van Velzen.

Naar aanleiding van de recente oorlog in Irak, stelde ze Kamervragen aan minister De Hoop-Scheffer. In zijn antwoord is de minister aanvankelijk sceptisch over de gevaren van DU. Hij stelt hierin dat er 'geen direct verband' is aangetoond tussen verarmd uranium en kanker. En: 'Er zijn geen nadelige effecten op het grondwater of de gewassen in gebieden waar deze munitie is ingezet.'

Maar als het gaat om de bescherming van 'onze jongens' die worden uitgezonden, denkt De Hoop-Scheffer hier plotseling anders over. De soldaten krijgen van het ministerie het advies uit de buurt te blijven van vernietigde doelen. 'Als vaststaat dat het object is uitgeschakeld door munitie met verarmd uranium kunnen stofdeeltjes aanwezig zijn die niet moeten worden ingeademd.'

Volgens Van Velzen wordt de Nederlandse regering aan het lijntje gehouden door de VS. 'Je kan je afvragen in hoeverre je als klein NAVO-staatje dwars kan liggen bij de grote jongens', aldus Van Velzen. Zowel de Amerikaanse en Britse defensiestaf hebben informatie over verarmd uranium, maar willen dit niet vrijgeven. 'En het is niet in het belang van onze regering om lastige vragen te stellen,' aldus Van Velzen.

'Het is schrijnend dat al sinds de eerste golfoorlog wordt gesproken over de gevaarlijke gevolgen, maar een gedegen onderzoek uitblijft', aldus Van Velzen. 'Hierdoor blijft de regering schermen met het feit dat er onvoldoende bekend is. Ik geloof in ieder geval niet dat verarmd uranium ongevaarlijk is. Ik stel dan ook voor dat er een moratorium wordt ingesteld totdat alles tot op de bodem is uitgezocht. Als de Nederlandse regering dan nog beweert dat verarmd uranium veilig is, wil ik de bewijzen wel eens zien.'

Lopez hoopt ook op een grootschalig onderzoek, maar is pessimistisch over het resultaat. 'Het heeft ruim veertig jaar geduurd voordat de nadelige gevolgen van roken werden aangetoond.' Daarom ijvert de activist voor een moratorium, zo snel mogelijk. 'Binnen achtien maanden wil de VS zogenaamde 'mini-nukes' of 'bunkerbusters' in haar arsenaal opnemen. Dat moet gestopt worden. Omwille van de gezondheid van ons allemaal. Of we nou in Nederland, Afghanistan, Irak of Socorro wonen.'