Tribune 7/2003: De Bouwfraude

Tribune 11 juli 2003

(of: Hoe diep een samenleving kan zinken!)

Alle grote bouwers deden mee, benadeelden de samenleving voor vele honderden miljoenen en blijven toch beweren dat ze niet met geld bezig waren. De bouwfraude: onderzocht in een parlementaire enquête, té omvangrijk voor Justitie om adequaat te vervolgen en volgens insiders nog steeds geen verleden tijd. Een onthullend inkijkje in ondernemend Nederland.

Op last van de Europese Commissie werd in 1992 de 'rekenvergoeding' in de bouw afgeschaft: de compensatie voor aannemers die bij een aanbesteding buiten de boot vielen, maar wel kosten hadden gemaakt voor hun inschrijving. In november 2001 onthulde het tv-programma Zembla dat de bouwwereld zich niets had aangetrokken van het besluit uit '92. De rekenvergoeding was in de illegaliteit gegaan en daar tot enorme bloei gekomen. Aannemers kwamen steevast in vooroverleg bij elkaar om hun inschrijvingen met een fors bedrag te verhogen en zich zo een wel heel royale rekenvergoeding toe te kennen. Het vervolg was een parlementaire enquête met onthullende verhoren en harde conclusies. Samen met Jan de Wit, die namens de SP in de enquêtecommissie zat, maakt de Tribune de balans op.

Als een project voor 10 miljoen euro gedaan kan worden en de aannemer verhoogt na overleg met zijn 'concurrenten' het inschrijfbedrag tot 11 miljoen, dan wordt de opdrachtgever voor een miljoen geflest. Doodsimpel. Maar toch te moeilijk om begrepen te worden door de top van de bouwwereld. Voor de enquêtecommissie bleven de managers de vermoorde onschuld spelen. Creatief waren ze daarbij wel: met 'pepernoten', 'punten', 'Mickey Mouse-geld' en 'Monopolygeld' presenteerde iedere hoofdrolspeler zijn eigen term om de buitenwereld duidelijk te maken dat het grote vooroverlegspel helemaal niet om de knikkers ging. De enquêtecommissie gelooft er echter niets van. Ze concludeert in haar rapport: 'Uiteindelijk gaat het in het systeem om echt geld. We kunnen dan ook spreken van het sprookje van de pepernoten. Ofwel het gaat om strooigoed van waarde!' SP-Kamerlid Jan de Wit voegt eraan toe: 'Het ultieme bewijs dat het om echt geld ging, en niet om pepernoten, zijn wel de valse facturen die uitgeschreven werden als de verrekening in natura niet lukte. En dat waren geen uitzonderingen. Alle bedrijven die wij gehoord hebben, werkten met valse facturen.'

Om de omvang van de vergoedingen te illustreren, neemt de enquêtecommissie in haar rapport enkele voorbeelden over uit de schaduwboekhouding van bouwconcern Koop uit Tjuchem, waarmee de zaak aan het rollen kwam. In het eerste geval hoogt Koop de aanneemsom van 1,1 miljoen op met 220.000 gulden om 22 'concurrenten' ieder 10.000 gulden te kunnen geven. In het tweede voorbeeld gaat het om 21 maal 5000 gulden waarmee de aanneemsom van 496.000 gulden wordt verhoogd, en in het derde, een aanbesteding van het GVB te Amsterdam, bedraagt de ophoging 2,2 miljoen op een aanneemsom van 12,2 miljoen. De enquêtecommissie schat dat het verboden vooroverleg in de grond-, weg- en waterbouw geleid heeft tot een gemiddelde ophoging van 8,8 procent. De commissie zet dat naast de 2 procent die tot 1992 gemiddeld aan rekenvergoeding werd betaald, en concludeert dat de vlucht naar de illegaliteit de aanneemsommen met een kleine 7 procent heeft opgeschroefd. Uitgaande van de dikke 8 miljard die er jaarlijks in de sector omgaat, waarvan 60 procent betaald wordt door de overheid, kosten de pepernoten de belastingbetaler dus zo'n 350 miljoen per jaar. En dan hebben we het alleen nog maar over de grond-, weg- en waterbouw…

Onder haar leiding zijn honderden miljoenen te veel uitgegeven. Maar oud-minister Netelenbos deed alsof ze er niets van begrijpt

Ronduit onthullend is reactie die oud-minister Netelenbos gaf tijdens de verhoren van de enquêtecommissie. Onder haar politieke leiding heeft het ministerie van Verkeer en Waterstaat honderden miljoenen te veel uitgegeven. Maar Netelenbos doet in haar verhoor alsof ze er niets van begrijpt.

Mevrouw Netelenbos: 'Ik denk dat het geen echt geld is, omdat ik anders niet weet waar het is gebleven.'

De voorzitter: 'Waarom denkt u dat het geen echt geld is?'

Mevrouw Netelenbos: 'Anders had de FIOD (fiscale opsporingsdienst – red) moeten ontdekken waar die stromen geld, die er kennelijk wel zijn, maar die niet reëel zijn, zijn gebleven.'

De voorzitter: 'Er is toch een ophoging van de prijs geweest. Dat is toch gewoon geld?'

Mevrouw Netelenbos: 'Die kennis draag ik dus niet. (…) Het is niet de competentie van de minister van Verkeer en Waterstaat, maar bijvoorbeeld van de minister van Financiën, waar grote stromen zwart geld naartoe zouden gaan.'

De commissie noemt het 'opmerkelijk dat een minister het pepernotenverhaal overneemt' en wijst erop dat Netelenbos er compleet naast zit met haar verwijzing naar zwart geld. 'Het bedrag van de ophoging zit immers gewoon in de aanbestedingssom. Niks zwart geld.'

'De bouwfraude schetst een beeld van een samenleving die diep gezonken is. En het erge is, dat beeld past naadloos in de cultuur van deze tijd'

Jan de Wit heeft als lid van de enquêtecommissie de ene na de andere topondernemer tegenover zich gehad die de boel bedondert, en dat niet wil toegeven. Hoe heeft hij dat ervaren?

'Naar buiten toe zijn het hele nette ondernemers. Mensen die volhouden dat ze zó belangrijk zijn en zó hoog in de organisatie zitten dat ze zich helemaal niet bezighouden met wat er in de lagere regionen gebeurt. Maar het gaat stuk voor stuk om mensen die de rand van de wet opzoeken en erover heen zijn gegaan. Ze hebben allemaal móeten weten en ze hébben het volgens mij ook allemaal geweten dat de regels overtreden werden. Als je als concernleiding tegen je directeuren zegt – zoals bij de Schipholtunnel gebeurd is – versluier de extra winst die we maken, dan kun je later niet met droge ogen beweren dat je niets van fraude weet. Of neem Henk Koop van Koop Tjuchem, die zegt dat hij zich alleen met de holding bezighoudt en van niets weet. Dat is volstrekt ongeloofwaardig als je ziet hij hoe zijn bedrijf heeft opgebouwd.'

Hebben alle grote en middelgrote bouwbedrijven de wet overtreden?

De Wit: 'Het antwoord is simpel: ja. In de schaduwboekhouding van Koop alleen al zijn de namen van zeshonderd bedrijven aangetroffen die meegedaan hebben aan verboden vooroverleg. Bovendien, zo hebben verschillende bouwers ons verteld, je móest wel meedoen. Bedrijven zeggen dat ze geprobeerd hebben eruit te stappen, maar dat het niet lukte omdat ze dan ten gronde zouden gaan.'

Als alle bouwbedrijven de wet overtreden, dan moet dat toch zichtbaar worden. Waarom is er niet eerder ingegrepen?

De Wit: 'In 1992 is het vooroverleg verboden. Toen concludeerde bijvoorbeeld oud-premier Lubbers al dat het ondergronds zou doorgaan. Bij de Economische Controledienst en zijn opvolger, de Nederlandse mededingingsautoriteit (Nma) zijn daarover ook volop signalen binnengekomen. Toch is er nooit iets aan gedaan. Hoe dat kan? Wel, er is duidelijk voorrang gegeven aan het belang van het bedrijfsleven boven het handhaven van de wetten. Aanpakken van de illegale praktijken zou het vertrouwen van de buitenwereld in de bouw aantasten, en dat wilde men op Economische Zaken blijkbaar niet.'

Alle grote bouwers overtreden de wet, de accountants weten het en zeggen er niets over, veel ambtenaren weten ervan en grijpen niet in. Wat zegt dat over onze samenleving?

De Wit: 'De bouwfraude schetst een beeld van een samenleving die diep gezonken is. En het erge is, dat beeld past naadloos in de cultuur van deze tijd. Met een overheid die terugtreedt en steeds maar hamert op het grote belang van het bedrijfsleven, en met bedrijven die daardoor alle ruimte krijgen om de wetten te overtreden. Zelfs als de rekening – zoals hier gebeurt – gepresenteerd wordt aan de belastingbetalers. En het einde is zoek. In het klimaat waarin nu de mededingingsregels overtreden zijn, moet je niet raar staan te kijken als ook veiligheidsregels overtreden worden doordat de overheid een stap terug zet en ambtenaren even de andere kant opkijken. Turkse toestanden, waarbij aardbevingen van tijd tot tijd duidelijk maken hoe de bouwwereld in elkaar zit, zijn echt niet ondenkbaar.'

De parlementaire enquête heeft de bouw op zijn grondvesten doen schudden. Maar is daarmee ook afgerekend met de illegale praktijken?

Naast verboden afspraken die de prijs opdrijven, heeft de enquêtecommissie zich ook bezig gehouden met de kreukbaarheid van ambtenaren en bestuurders. Signalen daarvoor zijn bijvoorbeeld de 'fêteerlijst' met 1160 namen die oud-directeur Bos van bouwbedrijf Koop Tjuchem presenteerde en een 'kerstpakkettenlijst' met 357 namen van een ander bouwbedrijf. Volgens NRC-journalisten Dohmen en Verlaan, die over de – geheime – lijst van Bos beschikken, gaat het in veel gevallen om cadeaus onder de 90 euro per jaar. Zo'n tien procent van de relaties werd echter getrakteerd op buitenlandse reizen, diners en bordeelbezoek.

'Ontluisterend' noemt De Wit de blootgelegde cultuur 'waarin ambtenaren gevoelig zijn voor dingen waarvan je op je klompen kunt aanvoelen dat ze niet deugen. Op kosten van de bouwer een dijk in Suriname gaan bekijken, bijvoorbeeld. Bordeelbezoek waarbij de directeur van het bouwbedrijf beneden wacht tot de ambtenaar klaar is. En wat moet je – zoals een ambtenaar van Rijkswaterstaat ons vertelde – als je in het buitenland een Europacupwedstrijd bijwoont en daar je chef tegen het lijf loopt die er is op uitnodiging van een bouwbedrijf? Dezelfde chef die jou moet uitleggen wat integriteit betekent…' De enquêtecommissie hekelt in dit verband ook oud-minister Jorritsma van Verkeer en Waterstaat die bepaald niet het goede voorbeeld gaf door in het privé-vliegtuig van aannemer Koop mee te vliegen naar schaatswedstrijden in Inzell.

De parlementaire enquête heeft de bouw op zijn grondvesten doen schudden. Maar is daarmee ook afgerekend met de illegale praktijken? De Wit vreest van niet. 'Het zal ongetwijfeld minder structureel gebeuren dan vóór de Zembla-uitzending, maar ik heb niet de illusie dat we er nu vanaf zijn. Bouwer Heijmans heeft dat onlangs ook bevestigd: het bedrijf liet weten dat het nog steeds gebeld wordt voor vooroverleg.'

Weinig hoopgevend is ook het commentaar dat de beursgenoteerde bouwer Volker Wessels geeft in zijn jaarverslag over 2002. Het bedrijf opent de aanval op de enquêtecommissie en stelt onder andere: 'Ten onrechte is de suggestie gewekt dat er sprake is van substantiële prijsopdrijving en daarmee benadeling van opdrachtgevers.' Minister Kamp van VROM ziet het gelukkig anders. In het Kamerdebat over de het rapport van de enquêtecommissie maakte hij zich boos over het nog steeds doorgaan van het vooroverleg en richtte hij zich rechtsreeks tot bouwend Nederland met de onparlementaire woorden: 'U knoeit. U bedondert uw klanten. U overtreedt de wet.'

Ondanks de krachtige taal van de minister is echter niet te verwachten dat er daadwerkelijk schoon schip wordt gemaakt en dat de overtreders aangepakt worden. In het Kamerdebat wist zijn Justitiecollega Donner te melden dat het strafrechtelijk onderzoek zich beperkt tot acht bouwprojecten, dat het Openbaar Ministerie zich uit capaciteitsgebrek richt op de vervolging van vier bouwondernemingen en dat hooguit twaalf ambtenaren en bestuurders zullen worden vervolgd wegens corruptie. Ter vergelijking: alleen al in de schaduwboekhouding van Koop staan 3445 bouwprojecten beschreven waarbij meer dan zeshonderd verschillende ondernemingen betrokken waren. Bij De Wit leidt de beperkte inzet van Justitie tot grote verontwaardiging: 'Dat is toch niet uit te leggen aan de mensen!'