Tribune 12/2001 Europa: tot hier en niet verder

Tribune 14 december 2001

De EU terugdraaien kan helaas niet meer, maar we kunnen wél zeggen:

Nóg meer integratie betekent nóg minder democratie

De ‘eurokit’ van minister Zalm kan opgehaald worden. De gulden verhuist binnenkort naar het museum. En wat volgt dan? Onze status als zelfstandige natie? Onze identiteit als Nederlander? Bezorgde geluiden bij de invoering van de euro.

In 1997 waarschuwden 67 Nederlandse economen in een gezamenlijke verklaring voor de gevolgen van de invoering van de euro. Bezorgd wezen zij op de grote macht die de Europese Centrale Bank krijgt om de munt op 'sterkte' te houden en concludeerden: 'De Economische en Monetaire Unie die nu op stapel staat, legt niet de basis voor een moderne Europese sociale welvaartsstaat, maar zal daarentegen tot meer werkloosheid en sociale spanningen leiden. Een herbezinning is daarom dringend gewenst.' Deze boodschap heeft nog niets aan actualiteit ingeboet, stelt econoom en oud-hoogleraar rechtswetenschappen professor Degenkamp, één van de ondertekenaars. 'Wat botst, is dat we nu wel een monetaire unie hebben, maar geen economische. En dat levert problemen op zodra het wat minder gaat met de conjunctuur, en al helemaal als de economie in het ene land veel beter draait dan in het andere.'

De oplossing lijkt simpel: geef Europa extra bevoegdheden op politiek en economisch gebied. Degenkamp wijst dat echter af. 'Ik zou daar wel vóór zijn, maar alleen als die macht terecht zou komen bij een democratisch gecontroleerde overheid. In het huidige 'markt zonder overheid'-model ben ik er tegen. Een democratisch Europa is op korte termijn zeker niet te verwachten. Dat betekent dat je het beste de democratie op nationaal niveau kunt verdedigen en vervolgens op concrete punten samenwerking gaat opzetten met landen, waarmee je politiek behoorlijke overeenstemming hebt. Democratische controle, daar draait het om. Maar dat past niet in het neoliberale stelsel dat steeds nadrukkelijker de dienst uitmaakt in Europa en waarin de markt als oplossing wordt gepresenteerd voor het overheidsfalen. Alles kan falen, beslist niet alleen de overheid. Er is geen organisatievorm te bedenken waarin alles altijd goed gaat. En dan kies ik voor een systeem, waarin belangrijke zaken onder democratische controle zijn gebracht.'

'De invoering van de eenheidsmunt betekent voor mij weinig minder dan de afschaffing van de democratie'

'Ondemocratisch' is ook het woord dat Steve McGiffen op de lippen brandt als het over Europa gaat. McGiffen werkt sinds 1993 in Brussel, eerst als politiek medewerker van het linkse Britse Europarlementslid Megahy en sinds 1999 bij het secretariaat van Europees Verenigd Links, de fractie waarvan ook SP-europarlementariër Erik Meijer deel uitmaakt. Tevens geeft hij het kritische internettijdschrift Spectrezine uit (te vinden op www.spectrezine.org) en schrijft hij boeken en toneelstukken. In oktober verscheen van zijn hand The European Union: A Critical Guide.

McGiffen: 'Het ging al fout, toen de instellingen van de EG meer bevoegdheden kregen. Ten koste van de gekozen parlementen en regeringen. Maar de grootste stap in de verkeerde richting werd gezet met het Verdrag van Maastricht: de invoering van de eenheidsmunt waartoe toen besloten is, betekent voor mij weinig minder dan de afschaffing van de democratie. Belangrijke macro-economische beslissingen worden nu genomen door ongekozen bankiers. De gekozen volksvertegenwoordigers hebben geen enkel recht om daar invloed op uit te oefenen, en ook de regering kan haar eigen politiek niet meer bepalen. En met de euro zijn we er nog niet: de eenheidsmunt is vooral een voorbode van een echte politieke unie. De komende tijd zal er steeds meer macht gaan naar de centrale Europese instellingen, zal zich een EU-leger ontwikkelen en zullen de politie- en justitiebevoegdheden meer en meer een Europese zaak worden. Het nieuwe Europese aanhoudingsbevel is daar een goed voorbeeld van. Als iemand verdacht wordt van terrorisme, wordt de rechtszekerheid van de nationale uitleveringsprocedures opzij geschoven. Maar wat is terrorisme? De Belgische minister van landbouw, Jaak Gabriels, noemde het verzet tegen biotechnologie al intellectueel terrorisme.'

'Op sociaal gebied wordt in het verenigde Europa niet gekeken naar wat het beste is, maar naar wat het minste kost'

De SP is faliekant tegen verdere overheveling van nationale bevoegdheden naar Brussel. Maar vanuit linkse hoek klinken ook pleidooien voor een sterk Europa, dat meer bevoegdheden krijgt en dan gaat zorgen voor een groen en sociaal beleid. Hoe kijkt McGiffen daartegen aan?

'Je kunt net zo goed pleiten voor gratis bier voor iedereen! De EU is niet in het leven geroepen om te zorgen voor een goed milieubeleid of goede sociale wetten, maar om de kracht van de Europese multinationals te vergroten. De EU vernielt het milieu juist met haar landbouwpolitiek en haar vervoersbeleid, dat alleen maar tot meer snelwegen leidt. De EU levert geen sterkere arbeidersrechten op, maar een neoliberaal monetair- en handelssysteem dat de lidstaten dwingt hun publieke eigendom te verkopen, arbeidersrechten te verzwakken, uitkeringen te verminderen. Enzovoort. Leg mij maar eens uit waar het sociale Europa te vinden is en waar de democratische controle blijft over de Brusselse instituties. Ik ken twee soorten linkse mensen die voor deze EU zijn en die het liedje van sociaal Europa zingen: mensen die geen echte kennis van de EU hebben; en oneerlijke sociaal-democraten die uit eigenbelang en uit voorliefde voor het Brusselse cocktailpartycircuit, overtuigde Europeanen worden.'

'Voor betere arbeidersrechten moet je niet in Brussel zijn,' stelt ook Chris Verschuuren, bouwkundig opzichter, kaderlid van FNV Bouw, en één van de duizenden Nederlanders die op 13 en 14 december gaat demonstreren bij de eurotop in Brussel. 'Het verenigde Europa is nadelig voor iedereen, behalve voor de grote bedrijven. Op sociaal gebied wordt niet gekeken naar wat het beste is, maar naar wat het minste kost. Al jaren wordt gepraat over Europese ondernemingsraden bij grote bedrijven, maar die komen helemaal niet van grond. Ik vrees dat het juist de andere kant opgaat en dat het moeilijk zal zijn de medezeggenschapsrechten die we in Nederland afgedwongen hebben te behouden. In de rest van Europa is het al knudde met de bevoegdheden van ondernemingsraden.'

'Je kunt mensen wel een Europees paspoort geven, maar geen Europese identiteit. Die bestaat helemaal niet'

Verdere eenwording van de EU-landen, daarvoor heb je niet alleen verdragen nodig die zaken regelen als de invoering van de euro, maar ook Europeanen: mensen die iets voelen bij 'hun' Europa. En daarvan zijn er maar heel weinig. 'Je kunt mensen wel een Europees paspoort geven, maar geen Europees gevoel. En dat wordt een steeds groter probleem naarmate de EU-trein doordendert.' In haar stage bij de SP-Kamerfractie verdiepte politicologiestudente Maartje Schlebusch zich in het fenomeen nationale identiteit. Wat betekent het, dat we ons Nederlander voelen? 'Identiteit is het gevoel dat je ergens bij hoort, in dit geval bij een volk, vanuit een gemeenschappelijke historie, een gemeenschappelijke manier van denken die anders is dan die van andere volken. Het is een gevoelskwestie. Meestal zijn we ons er helemaal niet van bewust.'

Hebben we ook een Europese identiteit?

Schlebusch: 'De Nederlandse identiteit is al heel moeilijk te omschrijven, maar het wordt nog veel vager als eurocraten de Europese identiteit gaan benoemen. Dan komen ze met onmogelijke uitdrukkingen als eenheid in verscheidenheid. Wat ze daarmee vooral bevestigen is, dat die Europese identiteit niet bestaat. We voelen ons Amsterdammer, of Nederlander, maar niet Europeaan. En welke historie of manier van denken hebben bijvoorbeeld de Grieken gemeenschappelijk met de Lappen? Toch geen enkele! Nog een belangrijke sta in de weg voor een Europese identiteit is de taal. De EU kent elf officiële talen, die op gelijkwaardige voet met elkaar staan en dat ook blijven: dat is verankerd in het EU-Handvest van de grondrechten. Heel terecht, maar wel erg lastig als je toe wilt naar een gemeenschappelijke identiteit.'

McGiffen gooit daar nog een schepje bovenop. 'Als iemand een Europese identiteit zou hebben, ben ik het wel. Ik ben Engelsman en woon al lange tijd in België. Elk jaar ga ik op vakantie naar Frankrijk en heb daar onlangs een huisje gekocht waar ik wil wonen als ik met pensioen ben. Een vaderlandliefhebber ben ik niet, hoewel ik toegeef dat ik Engeland de wereldbeker wil zien winnen. Maar Europees? Dat is in mijn beleving iets voor racisten. Ik woon in een leuke buurt van Brussel, een oude arme buurt met veel migranten. Ben ik dan Europees en mijn Marokkaanse buurman niet? En mijn Portugese buren weer wel? Ik ben internationalist en voor mij is dit nieuwe soort nationalisme – die van de Europese identiteit – geen verbetering. Ik ben ook migrant en voel me solidair met mijn buren uit elk land van Europa, Afrika, Zuid-Amerika of welke hoek van de wereld dan ook.'

'Brussel is dichtgetimmerde veste van waaruit we geconfronteerd worden met regels waarvan we nog nooit gehoord hebben'

Volgens Schlebusch heeft het grote gevolgen, dat de eenwording van Europa verder gaat zonder dat er een Europese identiteit is.

'Besluiten die in Brussel genomen worden, grijpen steeds dieper in ons leven in. Zo'n 60, 70 procent van onze wetgeving komt voort uit regels die Europa stelt. Maar de betrokkenheid bij de Europese politiek ontbreekt volkomen. De laatste keer ging nog maar 30 procent van de mensen stemmen bij de Europese verkiezingen. Brussel is voor vrijwel iedereen een bureaucratische, dichtgetimmerde veste van waaruit we geconfronteerd worden met regels waarvan we eerder nooit wat vernomen hebben. Dat is funest, want democratie kan niet zonder betrokkenheid van de burgers. En die betrokkenheid bij de politieke unie die Europa aan het worden is, kan er pas komen als mensen zich ermee identificeren. Wat dus dreigt te gebeuren als die identiteit er niet komt, is de verdere uitholling van de democratie in het verenigde Europa.'

Wat is daaraan te doen?

Schlebusch: 'Wat in ieder geval niet helpt, zijn de peperdure reclamecampagnes en grote debatten waarmee we overspoeld worden. Dat soort initiatieven bereikt de mensen niet en versterkt hooguit het idee dat Europa één grote luchtballon is, die verkocht moet worden. Belangrijk is, dat Brussel het ontbreken van een Europese identiteit erkent als een groot probleem. Dat betekent dat de discussie de eerstkomende jaren níet moet gaan over het verder overhevelen van nationale bevoegdheden naar Europa en over uitbreiding van de EU, maar eerst over het intern de boel op orde brengen. Voor het voortbestaan van de EU is het nodig dat de unie democratischer wordt, opener, transparanter en dat ze dichter bij de burgers komt te staan. Je zult de mensen van onderaf moeten motiveren voor Europa. Hoe? Hoogleraar en PvdA-ideoloog De Beus bepleit een actieve cultuurpolitiek en heeft daarbij het voorstel gedaan van inburgeringcursussen tot Nederpeaan. Dat is tenminste een idee, maar ik verwacht er weinig van. Ik denk dat een identiteit moet groeien, vanzelf, en dat je dat proces de tijd moet geven. Terughoudendheid dus met uitbereiding en overdracht van bevoegdheden, zodat de betrokkenheid van de burgers een kans krijgt. Voor een écht democratisch Europa is dat absoluut noodzakelijk.'

'De gedwongen Europese integratie zal, vrees ik, enorme mogelijkheden bieden aan extreem rechtse partijen'

Vanaf 1 januari hebben we in heel Europa dezelfde munt. Gaat dat de Europese identiteit stimuleren? Schlebusch denkt van niet.

'Wat je ziet, is dat de mensen daar vooral heel nuchter over zijn. Ze zien de euro als iets onpraktisch, nu bij de invoering, of iets praktisch voor als ze straks op vakantie gaan. Europese gevoelens zal de euro niet snel losmaken.'

Van verschillende kanten wordt gewaarschuwd voor extreem nationalisme als reactie op de geforceerde Europese eenwording. Hoe kijk jij daar tegenaan?

'Wel, hoe meer je de nationale identiteit bedreigt, hoe meer je hem versterkt. Die reactie zie je overal in de wereld. En dat kan helemaal de verkeerde kant opgaan: nationalisme kan gemakkelijk uitgroeientot een beweging die elke samenwerking onmogelijk maakt en die leidt tot vreemdelingenhaat. De gedwongen Europese integratie zal, vrees ik, enorme mogelijkheden bieden aan extreem rechtse partijen.'

Met het aankweken van een 'boven-nationale identiteit' wordt sinds een aantal jaren al proefgedraaid, in de zogenaamde euregio's: gebieden die zich uitstrekken over meerdere landen en waarin sterk ingezet wordt op samenwerking tussen de bestuurders en de burgers. Maar daar blijkt in de praktijk niets van terecht te komen.

Schlebusch: 'Er zijn tot op heden in ieder geval geen succesvolle voorbeelden van te noemen. Integendeel. In de Euregio Maas-Rijn, waarin Nederland, België en Duitsland samenkomen, is onderzoek gedaan naar de effecten. Daaruit blijkt, dat juist wanneer burgers met elkaar worden geconfronteerd, de cultuurverschillen zich het sterkst manifesteren. De verschillende nationaliteiten oordelen over het algemeen negatief over elkaar en blijken allemaal op hun afzonderlijke eilanden te leven. Aspecten als jaloezie, oud zeer, gevoelde afhankelijkheid, vreemdelingenhaat en conservatisme spelen een belangrijke rol. Niet alleen de verschillen tussen de Duitsers en de Nederlanders blijken groot, ook die tussen de Belgen en Nederlanders zijn integratiebelemmerend. Het draagvlak voor samenwerking is gering en de kans is groot dat men weer met de rug naar de grens gekeerd staat wanneer de subsidiekraan, die nu wijd open staat voor de euregio's, wordt dichtgedraaid.'