Tribune 2/99: De WAO weer onder vuur

Nieuwe WAO-discussie ontketent golf van paniek

"Ik kan er niet meer van slapen"

Weer ligt de WAO onder vuur! In lichte paniek constateert het kabinet dat het aantal arbeidsongeschikten de 900.000 nadert. Dus moet er vaker en strenger worden gecontroleerd en ingegrepen in hoogte en duur van de WAO-uitkeringen. Kortom, de zwarte piet is wederom toegespeeld aan de WAO'er. Over de oorzaken van de hoge instroom horen we de regering niet.

Het kostte Wim Kok in 1991 bijna de kop. De PvdA schudde op haar fundamenten en duizenden keerden de partij de rug toe. Om het aantal arbeidsongeschikten te beperken, sneed het kabinet-Lubbers/Kok in de WAO. Niet alleen de hoogte en de duur van de uitkering werden aangepakt, ook degenen die er al in zaten ontkwamen niet aan de valbijl. Zij moesten opnieuw worden gekeurd en werden van de ene op de andere dag geschikt verklaard voor het vak van loempiavouwer, bonsaiboomkweker of vuurtorenwachter. Dat daar geen emplooi in te vinden was deed niet ter zake. Voor velen betekende deze maatregel een vrije val via de WW naar de bijstand. Met het aantreden van Paars I (in 1994) kwamen de verhalen van WAO'ers die met de nieuwe regeling te maken kregen pas goed los. Onder grote druk besloot het kabinet de keuringen iets te versoepelen. Tot in 1996 het aantal arbeidsongeschikten andermaal toenam. Net als vijf jaar eerder legden de bewindslieden de schuld bij de WAO'ers zelf en kondigden - vanaf de zijlijn toegejuicht door VNO-NCW-voorzitter Blankert en MKB-voorman De Boer, aan vaker en strenger te keuren, daarmee totaal voorbijgaand aan de werkelijke oorzaken van de uitstroom.

"Als ik thuiskom plof ik op de bank en vaak wordt er dan eerst een potje hard gejankt"

Niet de arbeider, maar de arbeid zélf is ongeschikt. In de 24-uurseconomie, waarin alles in het teken staat van presteren en verdienen, neemt stress dag na dag toe. De werknemers in de gezondheidszorg gaan gebukt onder een enorme druk. De zorgsector staat - volgens gegevens van het Landelijk Instituut voor Sociale verzekeringen (Lisv) - dan ook met stip op één, waar het gaat om uitvalspercentages. "Je meent het," schampert Linda de Groot (32). De verpleegkundige zit er, zoals ze het zelf zegt, "helemaal doorheen". "We zijn met veel te weinig mensen op de afdeling. De druk is enorm. Tijd om naar de patiënt te luisteren, of hem gerust te stellen voor een ingreep, is er eenvoudig niet. Mijn collega's en ik leveren regelmatig koffiepauzes in om toch even op zaal bij de mensen langs te gaan. Maar eigenlijk kunnen we onze schaarse pauzes niet missen. Door het gejaag staat iedereen op scherp. De sfeer is hondsberoerd en niemand kan meer iets van een ander hebben. Kleine ergernissen lopen op tot complete oorlogen. Als ik thuiskom, plof ik op de bank en vaak wordt er dan eerst een potje hard gejankt. Dan ben ik echt op."

De detailhandel is, vooral sinds de verruiming van de winkeltijdenwet, een goede tweede. Volgens het CBS komen jaarlijks tienduizend mensen als gevolg van stress in de WAO terecht.

Het middelbaar onderwijs is van oudsher een kweekvijver van overspannen werknemers, weet Leo Klok, docent geschiedenis en coördinator van de brugklassen op scholengemeenschap Helinium in Hellevoetsluis. "In het onderwijs is het ontzettend stressen. Het beeld van leraren die korte werkdagen en lange vakanties hebben klopt totaal niet. Ik kan er zelf goed mee omgaan, maar ook ik ervaar de werkdruk als enorm hoog. Dat heeft niks met onhandelbare leerlingen of drukke mavo-3 klassen te maken. De helft van mijn uren gaat zitten in de begeleiding van brugklasleerlingen. Als je die individuele aandacht wilt geven kost het je vaak een uur per leerling. De uren dat ik voor de klas sta, zijn voor mij de rustpunten in de dag. De school heeft kort geleden besloten buiten lesuren te vergaderen om lesuitval te voorkomen. Daar kan ik best inkomen, maar na zeven uur les, zit je nog rustig drie uur te vergaderen. En 's avonds is het minstens van acht tot elf uur nakijken geblazen. Binnenkort krijgen we de tweede fase en het studiehuis. Daar heb ik me nog helemaal niet op kunnen voorbereiden. Ik zou niet weten waar ik de tijd vandaan moest halen. Ik kan me voorstellen dat veel collega's opgebrand raken. Hoeveel dat er bij ons zijn zou ik niet kunnen zeggen. Wat wel opvalt, is dat wanneer docenten na ziekte terug op school zijn, ze het jaar daarop vaak wéér overspannen thuis zitten. Het enige dat de school kan doen, is ze vrij te stellen van vergaderingen en ze minder te belasten met buitenschoolse activiteiten. Maar dat is werken in de marge. Hun aantal vaste uren moet gewoon worden teruggebracht."

De Arbeidsinspectie constateert regelmatig dat bedrijven veiligheidsvoorschriften aan hun laars lappen

In 1996 werd de Ziektewet geprivatiseerd. Dit onder luid gejuich van de PvdA, die bijna het hele feest niet door zag gaan omdat haar Eerste-Kamerfractie aanvankelijk dreigde tegen te stemmen en maar net op tijd kon worden teruggefloten. De nieuwe wet hield onder meer in dat de baas het eerste jaar zou opdraaien voor het ziektegeld van de werknemer. Dan zou hij vanzelf zijn arbeidsomstandigheden wel verbeteren. In de praktijk is daar bitter weinig van terechtgekomen. De Arbobalans van het CBS meldt dat drie miljoen werknemers regelmatig te maken hebben met gezondheidsrisico's op het werk. Eén op de drie hiervan noemt in dit verband de hoge werkdruk. Ruim 1,3 miljoen verricht werk waarbij regelmatig te zware krachtsinspanningen vereist zijn. Gezondheidsrisico's schuilen echter niet alleen in stress en tillen. De Arbeidsinspectie constateert veelvuldig dat bedrijven de veiligheidsvoorschriften aan hun laars lappen. Het aantal ongevallen op het werk bedroeg vorig jaar naar schatting 175.000. Zesendertighonderd ernstige gevallen, waarvan 134 met dodelijke afloop, werden er bij de Inspectie gemeld. Een derde van de fatale ongevallen vindt plaats in de industrie. Na enkele onaangekondigde bedrijfsbezoeken aan de textielsector bleek dat daar nog altijd wordt gewerkt met gevaarlijke machines en dat werknemers vaak zitten of staan in slechte houdingen en veel last hebben van stof en lawaai. Ook de bouwsector, de politiekorpsen en de verfindustrie scoren slecht in de verslagen van de Arbeidsinspectie.

Ook de luchthaven Schiphol is niet zo veilig als je van het smooth running complex met zijn brandschone tegelvloeren zou mogen verwachten. "We werken in heel kleine ruimtes en de lucht die er hangt is goor," vertelt een werknemer van de afdeling vliegtuigbelading. "De apparaten die het vliegtuig van stroom voorzien wanneer het aan de grond staat en die de lopende band aandrijven, zijn al tientallen jaren oud en pruttelen nog allemaal op diesel. TNO heeft wel eens tests uitgevoerd. Ik heb de resultaten nooit gezien, maar ik kan er wel naar raden. Als je iets op het platform laat staan, zit er de dag daarna al neerslag op. Zoveel smerigheid stoten die machines uit. Een collega van mij ging naar de dokter met een kuchje, bleek er allemaal stof in zijn longen te zitten. Verbeterde arbeidsomstandigheden? Niet bij ons!"

"Arbo-diensten moeten wel meedoen, want ze werken op contractbasis en een contract is zo opgezegd"

"Dat komt doordat met de ziektewet ook de Arbo-diensten zijn vercommercialiseerd," zegt arbeidsdeskundige Loekie van der Schoor. "De taak van de arbo-arts is om in het eerste ziektejaar, samen met werkgever en werknemer, te zoeken naar een oplossing om de zieke werknemer weer aan de slag te krijgen. Dat kan door aanpassingen op de werkplek of door hem om te scholen. Dat geheel is peperduur voor de werkgever. Hij moet het ziektegeld betalen, de vervangende werknemer, de eventuele aanpassing en de arbo-arts. En daar zit 'm de kneep. De werkgever heeft nauwelijks baat bij dat hele proces. Voor hem is het veel goedkoper om de arbo-arts onder druk te zetten, zodat de werknemer weer aan het werk gestuurd wordt. Maar die komt dan terug op een werkvloer waar niets is verbeterd. En binnen de kortst mogelijke tijd is hij weer ziek en begint het hele feest van voren af aan. De Arbo-diensten moeten daar wel aan meedoen, want ze werken op contractbasis en een contract is zo opgezegd. Er zijn concurrenten genoeg die wel naar de pijpen van het bedrijf willen dansen. De extra controle op de artsen, die staatssecretaris Hans Hoogervorst nu wil uitvoeren, drijft ze alleen maar verder in het nauw. Nu al schieten velen van hen zelf in de stress en moeten ermee ophouden."

Behalve de werksituatie, zet ook de wetenschap dat de zaken elders in de soep kunnen lopen mensen onder druk. Zo is er een hoge "uitval" onder voormalige bijstandsmoeders die tengevolge van de Nieuwe Bijstandswet weer aan het werk moeten. Drie jaar geleden kreeg Manon Brandt - 41 jaar en moeder van Mirko (15), Almar (12) en Timen (9) - van de Sociale Dienst te horen dat ze voortaan sollicitatieplichting was. Haar jongste was immers ouder dan vijf jaar. Gaan werken zag Manon helemaal niet zitten. "Een alleenstaande moeder met drie kinderen hééft al een fulltime baan. Bovendien is mijn oudste een kind dat nogal wat extra aandacht nodig heeft. Mirko's hersenhelften communiceren niet zo best met elkaar. Je moet hem dingen een paar keer achter elkaar vertellen voor het echt bij hem binnenkomt en emotioneel zit hij op hetzelfde niveau als zijn drie jaar jongere broer. Niet zo dramatisch, maar hij vraagt toch wel wat begeleiding. Ik vond dus dat ik niet kon werken. De school van Mirko was het met mij eens en heeft een rapport opgesteld waarin zijn situatie haarfijn wordt uitgelegd. Het mocht niet baten. Gelukkig had een bekende een baan van zestien uur in de week voor mij. Ik kan nu thuis zijn als de jongens uit school komen, maar het blijft woekeren met tijd. De voortdurende druk van onafgemaakt werk thuis, maakt het extra zwaar. Ik kan de jongens en vooral Mirko minder aandacht geven dan ze nodig hebben."

"Waar mensen decennia voor gevochten hebben, wordt in Den Haag zomaar op losse schroeven gezet!"

Niet alleen mogelijke toekomstige arbeidsongeschikten zien de ontwikkelingen met angst en beven tegemoet, ook onder bestaande WAO'ers heeft de hernieuwde politieke discussie een golf van paniek ontketend. "Ik kan er niet meer van slapen," zegt Janneke van Wijk (38). De voormalig thuiszorgster kwam anderhalf jaar geleden met totaal versleten kraakbeen in haar rugwervels in de WAO terecht. "Ik ben doodsbang voor een herkeuring. Ik kan écht niet werken, 's morgens opstaan doet al helse pijn. Een paar jaar terug hoorde je ook van die enge dingen over mensen die na een onderzoek van vijf minuten volledig arbeidsgeschikt werden verklaard, terwijl ze eigenlijk gewoon invalide waren. En daarbij voel ik me ontzettend verraden. Na jarenlang werken verwacht je rechten te hebben opgebouwd. Zaken waar decennia geleden mensen voor gevochten hebben, worden in Den Haag zomaar even op losse schroeven gezet!"

"Redenen genoeg voor een pittig debat," vindt SP-Kamerlid Jan de Wit. Hij vreest voor een herhaling van 1991 en voor de terugkeer van de bonsaikweker, als de maatregelen tegen de WAO-instroom beperkt blijven tot het aanscherpen van de keuringen. "Om te beginnen moet de arbeid geschikt worden gemaakt voor de mens en niet andersom. Verder moet de privatisering van de Ziektewet ongedaan gemaakt worden. De commerciële Arbo-diensten moeten vervangen worden door onafhankelijke instellingen, gefinancierd uit de Algemene Wet bijzondere Ziektekosten en bedrijven moeten minstens vijf procent arbeidsongeschikten in dienst hebben."

De Wit zal nog even geduld moeten hebben voor hij in de Tweede Kamer de degens mag kruisen. Op aandringen van de PvdA is het debat uitgesteld tot na de Provinciale-Statenverkiezing. Zo kunnen de sociaal-democraten in hun campagne nog even mooi weer spelen en als de "beschermers van de WAO" beloven dat er niet aan dit verworven recht getornd zal worden. De praktijk van 1991 leerde al wat zulke PvdA-beloften waard zijn!