Tribune 3/98: Voorrangszorg: wachtlijstomzeilende initiatieven

Kunt u deze mevrouw even snel opereren...

(zij moet namelijk weer aan het werk)

Schaarste en marktwerking vormen een explosieve cocktail. Op voorspraak van het bedrijfsleven verlaagde Paars de collectieve lasten door, onder andere, de ziektewet af te schaffen. Tegelijkertijd bezuinigde het kabinet dusdanig op de gezondheidszorg dat de wachtlijsten sterk groeiden. Nu werkgevers hierdoor de kosten voor ziekteverzuim de pan uit zien rijzen, springen "wachtlijstomzeilende initiatieven" als paddestoelen uit de grond. Een complete tweedeling lijkt onvermijdelijk. "Wij vinden het aanvaardbaar dat een werknemer sneller geholpen wordt dan bijvoorbeeld een huisvrouw. Dat verschil in behandeling zijn wij bereid te accepteren," aldus een woordvoerder van de vakcentrale CNV.

De nieuwe ziektewet (WULBZ) was de aanleiding voor een wildgroei aan private initiatieven voor voorrangszorg.

De WULBZ verplicht werkgevers het loon van een zieke werknemer een jaar lang zelf door te betalen. Hij heeft er dan ook alle baat bij om die werknemer zo snel mogelijk weer aan het werk te krijgen. Elke dag dat die op een wachtlijst voor medische behandeling staat kost hem tenslotte handenvol geld. Geen wonder dat er druk gezocht wordt naar allerlei creatieve manieren om die wachtlijsten te omzeilen. Veel zorgverzekeraars zijn maar al te bereid hierbij een handje te helpen. Sinds de ziekenfondsen door de toenmalige staatssecretaris Simons "concurrerend" werden gemaakt, moeten ook zij op zoek naar de gaten in de markt. Die lijken ze nu te vinden in het verzorgen van collectieve contracten voor bedrijven, waarbij extra snelle hulp voor hun werknemers wordt geboden. In bedrijvenpoli's, arbeidsgeneeskundige spreekuren en zogenaamde expertisecentra moeten deze werknemers buiten de reguliere wachtlijsten om geholpen worden door specialisten die 's avonds en in het weekend nog wat willen bijverdienen.

Volgens het "Robin Hood-model" is voorrang voor de één ook goed voor de ander

Voorrangszorg mag niet, is zelfs volgens minister Borst van Volksgezondheid in strijd met de Grondwet. Maar het bloed van "de markt" kruipt waar het niet gaan kan. "Het arbeidsgeneeskundig spreekuur in het Medisch Centrum Leeuwarden (MCL) staat alleen open voor werknemers voor wie de werkgever een collectieve verzekering bij ons heeft afgesloten". De heer Mellema van De Friesland Zorgverzekeraar vat het kort maar krachtig samen. Hij zou het liefst niemand buitensluiten, "maar als je iedereen toelaat kan ik het niet meer financieren", aldus Mellema. Het geld dat ziekenhuizen bijverdienen met deze voorrangszorg moet echter van hun budget worden afgetrokken. Hierdoor moeten mensen op de reguliere wachtlijsten nóg langer wachten en zijn dus direct de dupe. Ook minister Borst van Volksgezondheid erkent dat op die manier "uiteindelijk toch krapte ontstaat en verdringing van zorg op een andere plaats in het ziekenhuis". Verzekeraars en ziekenhuizen die aan voorrangszorg doen bezweren echter dat niemand benadeeld wordt. Zij prediken het zogenaamde Robin Hood model, wat erop neerkomt dat werknemers die sneller geholpen worden ook sneller van de wachtlijst afgaan, waardoor iedereen er beter van wordt. Met wat creatief boekhouden weten sommige ziekenhuizen hun bijverdiensten namelijk buiten het zicht van de minister te houden. Mellema: "Wij betalen voor het arbeidsgeneeskundige spreekuur apart aan het MCL. Dat komt dus niet ten goede aan het budget. Anders zou het ziekenhuis er ook niets aan hebben." Mellema ziet daar geen probleem in, maar volgens de wet mag het niet. De heer Scheerders, voorzitter van het COTG, de dienst die toeziet op financiering van de gezondheidszorg: "Dat is absoluut niet de bedoeling. Extra opbrengsten van een door de gemeenschap betaald ziekenhuis moeten gewoon aan de gemeenschap ten goede komen."

Gepensioneerden, kinderen, huisvrouwen en alle anderen zonder een betaalde baan worden benadeeld

Het onwettige karakter van voorrangszorg is de enige overeenkomst met Robin Hood. Want waar deze struikrover nog probeerde de tweedeling te corrigeren door te stelen van de rijken en te geven aan de armen, werkt de versnelde hulp aan werknemers die tweedeling juist in de hand. Ook als ziekenhuizen hun bijverdiensten buiten het budget kunnen houden, worden gepensioneerden, kinderen, huisvrouwen en alle andere mensen zonder betaalde baan benadeeld. Een bouwvakker met een geblesseerde schouder wordt via voorrangszorg van Het Groene Land Verzekeringen gemiddeld 35 dagen eerder geholpen dan een huisvrouw met precies dezelfde klachten. "Dat noemen wij zorggarantie," zegt directeur Van Kalkhoven trots, "maar die geldt alleen voor collectief verzekerde werknemers." Toch ziet hij in deze discriminatie tussen werkenden en baanlozen geen tweedeling: "We doen er toch niemand kwaad mee?"

Ook voor de werknemers is de bezorgdheid van de baas voor snelle gezondmaking niet onverdeeld prettig. Gonnie Oosterling van de artsenorganisatie KNMG is er bepaald niet gerust op als het belang van een werkgever in de spreekkamer een woordje meespreekt: "Dat kan een rol gaan spelen in de aanpak van een kwaal. Voor een arts is het wel of niet opereren van een hernia of een darmontsteking een reële afweging. Rust kan ook wonderen doen. Maar als een werkgever druk gaat uitoefenen om de patiënt snel weer aan het werk te krijgen, wordt het een heel ander verhaal. Zelfs al wordt het niet zo hard gespeeld, dan nog zet de relatie tussen werknemer en werkgever de zaak onder druk. Daar krijgen wij heel concrete klachten over en dat vind ik geen beste ontwikkeling," aldus Oosterling. De vakbonden hameren dan ook op de vrijwilligheid van werknemers om al dan niet gebruik te maken van voorrangszorg. "Dat is een lachertje!" werpt Luc Klasen tegen. Klasen is lid van Solidair, het bedrijventeam van de SP, en kaderlid van de Bouw- en Houtbond FNV. "Dan belt de Arbodienst mij op met de mededeling dat ze voor aanstaande zaterdag een plaatsje hebben gevonden om mij te opereren, en dan zou ik nee moeten zeggen? Bovendien, in de regeling van de ziektewet staat dat een werknemer niets mag doen wat spoedig herstel belemmert. Het weigeren van een door de baas aangeboden behandeling is daarmee in strijd," aldus Klasen.

"Als ik ziek word doet de baas van alles voor me, maar als ik in de WAO of de WW kom kan ik doodvallen"

Vakbonden en politiek hebben de mond vol over het voorkómen van tweedeling, maar in de kwestie voorrangszorg is van een adequate reactie op de onstuimige ontwikkelingen geen sprake. Toen FNV-voorman Lodewijk de Waal begrip toonde voor snellere hulp aan werknemers, werd hij door het congres van Bondgenoten genadeloos teruggefloten. Hij ging diep door de knieën, maar ondertussen neemt de Bouw- en Houtbond FNV, samen met de CNV-collegaþs en de werkgevers in de bouw, gewoon deel aan een voorrangszorg-experiment voor bouwvakkers. Bram Visser van de Bouw- en Houtbond FNV maakt zich geen zorgen: "Het klopt dat baanlozen langer moeten wachten op zorg dan werknemers uit de bouw. Maar dat was voor ons geen reden om dan maar niet aan het experiment deel te nemen." Luc Klasen signaleert echter volop verzet onder de vakbondsleden: "Iedereen zegt: Als ik ziek word, heeft mijn baas er van alles voor over om mij weer zo snel mogelijk op de steiger te krijgen, maar als ik in de WAO of de WW kom kan ik doodvallen. Ik vind het echt schandalig dat mijn bond daaraan meedoet." Inmiddels heeft de FNV laten weten het project tijdelijk in de koelkast te zetten, in afwachting van een nationaal debat over voorrangszorg. De werkgevers gaan er echter van uit dat het experiment gewoon doorgaat.

Ook minister Borst krijgt maar geen greep op de ontwikkelingen. De SP-fractie in de Tweede Kamer riep haar herhaaldelijk ter verantwoording over de tweedeling in de gezondheidszorg. Maar de ene keer liet ze weten absoluut tegen elke vorm van voorrangszorg te zijn, de andere keer noemde ze experimenten als in de bouwsector weer "wenselijk". Tweemaal kreeg Borst een conferentie over tweedeling met alle betrokken partijen in de zorg min of meer in de schoot geworpen, maar van concrete maatregelen is nog steeds geen sprake. In de laatste conferentie beloofden de betrokkenen met een actieplan te komen om de wachtlijstproblematiek aan te pakken, zónder tweedeling in de zorg te veroorzaken. Maar de grootste deelnemende organisaties hebben inmiddels laten weten voorrangszorg onder bepaalde voorwaarden toch toe te willen staan.

"Verzekeringsmaatschappijen zullen vechten om grote, collectieve contracten. Individuele polissen worden dan onbetaalbaar"

De experimenten met bedrijvenpoli's worden vaak nog beschouwd als klein grut, maar de contouren van "Amerikaanse toestanden" tekenen zich al af. "Van voordringen is geen sprake, want het gaat maar om kleine aantallen," zo bagatelliseert directeur Hilbers van het Midden-Twente ziekenhuis in Hengelo de zaak. Ook de heer Rademakers van het Rijnstate ziekenhuis vindt het een marginaal verschijnsel: "Wij krijgen per jaar maar zo'n 200 patiënten op onze bedrijvenpoli." Toch schieten dergelijke experimenten niet voor niets als paddestoelen uit de grond. Er is gewoon wel degelijk vraag naar voorrangszorg. Het Groene Land verzekeringen heeft in zijn werkgebied rond Zwolle al 350 bedrijven op de klantenlijst voor "zorggarantie". COTG-voorzitter Scheerders ziet het gevaar vooral in de toekomst: "Het moet niet uitmonden in een situatie waarin het krijgen van fatsoenlijke gezondheidszorg afhankelijk wordt van het hebben van een betaalde baan. Heb je die niet, dan ben je gewoon de pineut. Dat zijn echt Amerikaanse toestanden. Daar vechten verzekeringsmaatschappijen al om de grote collectieve contracten met bedrijven en zijn individuele polissen inmiddels onbetaalbaar. Dat moeten we in Nederland voorkómen", aldus Scheerders. Ook directeur Hendriks van het Leidse ziekenfonds Zorg & Zekerheid ziet donkere wolken samenpakken boven de zorgsector: "Je begeeft je op een hellend vlak als je het bedrijfsleven laat bepalen wat de belangrijke aandoeningen zijn waarvoor zij de wachtlijsten willen bekorten." Een vergelijkbare situatie deed zich voor in Engeland, toen Thatcher het nationale gezondheidssysteem privatiseerde. Privéklinieken pikten de krenten uit de pap en de gemeenschap bleef zitten met de dure zorg voor chronisch zieken, ouderen en andere "niet-productieven" waar steeds minder collectieve middelen voor beschikbaar waren.

"Schaarste en marktwerking leiden onherroepelijk tot tweedeling"

"Zonder vergaande maatregelen zijn de wachtlijsten in de zorg niet structureel op te lossen", aldus Agnes Kant, beleidsmedewerkster van de SP Tweede Kamerfractie en nummer vier op de kandidatenlijst voor de verkiezingen van 6 mei. "Er zal beduidend meer geld naar de gezondheidszorg moeten, anders blijf je een situatie van schaarste houden. Dat roept Borst nu ook heel hard, maar ze vergeet daarbij voor het gemak dat zij zelf verantwoordelijk is voor het beleid van de afgelopen vier jaar." De SP-fractie in de Tweede Kamer moet volgens Kant steeds opnieuw alle pogingen tot voorrangszorg aan de kaak blijven stellen: "Mensen die voor hun baas van economisch nut zijn scheuren over de vluchtstrook de file van AOW-ers en werklozen voorbij. Zolang de echte oorzaken niet worden aangepakt zullen werkgevers naar dit soort creatieve oplossingen blijven zoeken." Als het aan de SP ligt wordt de concurrentie tussen zorgverzekeraars vandaag nog teruggedraaid. "Er moet een sociale volksverzekering komen waaraan iedereen betaalt naar rato van zijn inkomen. Daarnaast moet ook de privatisering van de sociale zekerheid ongedaan gemaakt worden, want een combinatie van schaarste en marktwerking leidt onherroepelijk tot maatschappelijke tweedeling!"

Voorrangszorg is al volop in bedrijf Veel voorrangszorg-initiatieven worden in een razend tempo opgezet en weer afgeblazen en betrokken instellingen laten niet graag het achterste van hun tong zien. Enkele vormen konden desalniettemin op een rijtje worden gezet. Minister Borst en een meerderheid van de Tweede Kamer hebben zich herhaaldelijk, vaak op aandringen van de SP, uitgesproken tegen voorrangszorg. Toch gaan onderstaande projecten rustig hun gang. "Return" bemiddelt voor versnelde zorg. De BV is een samenwerkingsverband van de private poot van het GAK en de Achmea Groep (vijf grote verzekeraars). Nu is er nog een strikte scheiding tussen de privacy-gevoelige bestanden van de publieke tak van het GAK en het private deel, maar als het aan Return ligt wordt deze "Chinese Muur" zo snel mogelijk afgebroken. Steeds meer verzekeraars combineren een zorgverzekering met een eigen Arbodienst en het verzekeren van bedrijven tegen de kosten van ziekteverzuim. Hierdoor komen alle belangen voor versnelde zorg aan zieke werknemers op één enkel bordje te liggen. Zorgbemiddeling: mag ik even tussendoor? Als uw eigen ziekenhuis een wachtlijst heeft, kunt u misschien ergens anders sneller terecht. Zorgbemiddelaars bij verzekeringsmaatschappijen proberen dat te regelen. Maar zij sluiten niet alleen aan bij de kortste rij, ze dringen ook gewoon voor. "Vaak kunnen wij met wat aandringen bij de specialist toch uw afspraak een stuk naar voren schuiven. Of als er iemand uitvalt, kunt u op die plaats op de wachtlijst komen", aldus een woordvoerder van Zilveren Kruis. Eigen risico dragers Grote bedrijven als ABN-Amro, KPN, Shell, KLM, Hoogovens en Philips waren al lang voor de afschaffing van de ziektewet "eigen-risico-dragers". Zij droegen geen premie af maar betaalden zelf de ziektewet-uitkering aan hun werknemers. Zij hebben dan ook al jaren eigen netwerken in de gezondheidszorg waar zij hun personeel met voorrang laten behandelen. Extra zorginkoop Steeds meer bedrijven en verzekeraars gaan over tot het inhuren van vrij gevestigde zorgverleners. Psychologen van privé-praktijken of aan Riagg's gelieerde stichtingen kunnen zonder wachtlijsten diensten verlenen aan "overspannen" werknemers. ANOZ verzekeringen biedt een speciale polis waarbij men wachtlijsten kan omzeilen door naar een privé-kliniek te gaan. Bedrijvenpoli's en expertisecentra Robin Linschoten, voormalig staatssecretaris en momenteel werkzaam bij mega-verzekeraar Interpolis, wordt vrijwel zeker voorzitter van de nieuwe stichting Arbeid en Gezondheid. Dit ondernemersinitiatief heeft als doel om overal in het land bedrijvenpoli's en expertisecentra in ziekenhuizen op te richten waar werknemers snel terecht kunnen. In verband met de nog lopende onderhandelingen wilde de stichting de namen van de betrokken ziekenhuizen echter nog niet vrijgeven. Toch wist de Tribune de hand te leggen op deze geheime lijst: MCL (Leeuwarden), Bethesda ziekenhuis (Hoogeveen), Rijnstate en Sanomed (Arnhem), Maartenskliniek en Canisius Wilhelmina ziekenhuis (Nijmegen), Medisch Spectrum Twente (Enschede), Elisabeth ziekenhuis (Tilburg), Catharina ziekenhuis (Eindhoven), Kennemergasthuis (Haarlem), Anthonius ziekenhuis (Nieuwegein), H.C. Rümke Groep (Den Dolder en Zeist), Sophia ziekenhuis, stichting RBC en Westeinde ziekenhuis (Den Haag), Flevo ziekenhuis en Gooi-Noord ziekenhuis (Het Gooi), De Weezenlanden (Zwolle), Heide Heuvel (Hilversum), Elkerliek ziekenhuis (Helmond), GGZ-Oost Brabant (Rosmalen), Spittaal (Zutphen), Fransiscus ziekenhuis (Roosendaal), Clara ziekenhuis en Rijndam Adriaanstichting (Rotterdam), De Trappenberg (Huizen) en Riagg Ysselland (Deventer). De instellingen die voor commentaar door de Tribune werden benaderd wilden niets kwijt over hun betrokkenheid of gaven te kennen geen heil te zien in een expertisecentrum als zij de extra inkomsten niet zelf zouden mogen houden.