Tribune 12/98: IKEA Family, soms wel héél erg jong

Lees ook: "IKEA: Getuigenissen uit India" en "IKEA: Het rijk van een rijkaard"

Beeld uit de reportage van de Zweedse filmer Andreas Franzen over kinderarbeid bij de vervaardiging van IKEA-producten

De werkelijkheid achter een "schoon" imago

IKEA Family, soms wel héél erg jong

Meubel- en huisraadmultinational IKEA gaat prat op zijn goede bedoelingen met mensen in het algemeen en kinderen in het bijzonder. Wat het concern met de mond belijdt, voert het echter niet in daden uit. Uit documentaires en ooggetuigenverslagen blijkt dat bij de vervaardiging van IKEA-producten in verre landen veelvuldig sprake is van kinderarbeid en gevaarlijke werkomstandigheden. De SP voert actie bij de IKEA-winkels voor de inwilliging van een simpele en redelijke eis: de garantie van IKEA dat aan haar producten voortaan geen kinderarbeid te pas komt.

De camera's van het TV-programma Barend & Witteman zoomen in op Bart Karis, algemeen directeur van IKEA Nederland. Karis is gespannen als hij een hand geeft aan SP-secretaris Tiny Kox, coördinator van de actie "IKEA-family, soms wel héél erg jong". "Volgens mij zijn we het erover eens, dat kinderarbeid niet kán," zegt Karis. "Prima," antwoordt Kox, "dan kunnen we van IKEA binnenkort waterdichte garanties verwachten, via keurmerken en gedragscodes?" Maar dan laat Karis het afweten. Want IKEA is in woorden wel tegenstander van kinderarbeid, maar de controle daarop wil de multinational niet uit handen geven aan onafhankelijke instanties. "Daar zit nou net de kneep," zegt Kox. "Het is als de autoverkoper die zijn auto aanprijst maar geen APK-keuring of ANWB-test toestaat."

Het kindvriendelijke IKEA-imago staat haaks op schokkende beelden van kinderarbeid

IKEA wordt niet voor het eerst geconfronteerd met vragen over de vervaardiging van haar meer dan 10.000 artikelen. Al jaren moet het bedrijf opboksen tegen berichten dat soms wel érg jonge handen in verre landen de IKEA-producten vervaardigen. Het bedrijf doet veel moeite om die berichten te pareren. En besteedt miljoenen aan een imago vol "kindvriendelijkheid". De beroemde ballenbox in alle vestigingen is er het symbool van. "Een beter leven voor iedereen," heet de officiële doelstelling van de multinational. De kleurrijke IKEA-gidsen staan vol blije kinderen bij leuke IKEA-artikelen. Ook anderszins sleutelt het van oorsprong Zweedse concern aan het imago. Op veel niveaus worden vragen van organisaties over de inzet van kinderen bij productie voor IKEA bedolven onder goede bedoelingen. Tot voor kort konden daarmee harde acties worden voorkomen. Dat verandert op 5 november 1998. Die dag zendt de VARA een geruchtmakende reportage uit over de IKEA-activiteiten in Oost-Europa en het Verre Oosten.

Filmer Andreas Franzen registreerde beelden van jonge kinderen die onder miserabele omstandigheden werken aan IKEA-tapijten, kleedjes en stoelen. Werk met zoutzuur en verfspuiten zonder enige bescherming. Een schril contrast met het vrolijke en vriendelijke IKEA-imago in het rijke Westen. De reportage was al in andere landen vertoond. Maar nieuw in Nederland is, dat - op het moment van uitzending - de klanten bij de IKEA-vestiging in Delft live mee kunnen kijken, op door de SP geplaatste monitoren. Verontwaardigde bezoekers kunnen ter plekke een "gele kaart" voor IKEA invullen, een officiële waarschuwing dat het concern moet garanderen dat er geen kinderarbeid wordt gebruikt. Aan het einde van die 5de november zijn de eerste honderden kaarten ingevuld en afgeleverd bij een stomverbaasde bedrijfsleider. Klanten in actie - dat is nieuw voor IKEA!

"Zolang IKEA garanties weigert, zullen wij klanten oproepen te protesteren."

De eerste verbazing is echter snel geluwd. Binnen enkele dagen krijgen alle invullers van de gele kaarten een brief van IKEA Nederland. Daarin legt plaatsvervangend algemeen directeur Albert Martens uit, dat de uitgezonden beelden al een jaar oud zijn. Nu is alles anders, probeert de concernleiding haar klanten te vertellen. Martens schrijft dat IKEA altijd alles zal doen om kinderarbeid te voorkomen. Maar over de gevraagde garanties geen woord.

Die garanties vormen ook de onoverkomelijke barrière in het gesprek dat een week later plaatsvindt op de Amsterdamse Karspeldreef. Daar, op de vierde verdieping van een kantoorkolos, zetelt IKEA Nederland. Albert Martens heeft de SP-actievoerders uitgenodigd om hier "bij te praten". Zijn toon is even welwillend als in zijn brieven aan de boze klanten. Maar de SP-delegatie maakt hem snel duidelijk dat het niet meer om woorden gaat, maar om echte, controleerbare daden. IKEA moet vanaf nu garanderen dat er geen kinderen meer te pas komen aan de productie van tapijten, kleden, gordijnen, lampen, glaswerk, meubels en ander huisraad. Bijvoorbeeld door te gaan werken met RUGMARK-keurmerken. Een concurrent als Carpetland doet dat al en Roobol gaat er ook aan beginnen. Maar daar wil Martens niet aan. "Wij controleren zelf alle bedrijven die voor ons werken. En dat is het beste," luidt zijn betoog. "Maar niet volgens ons," is het antwoord van de SP'ers. "Zolang IKEA garanties weigert, zullen wij de klanten oproepen daartegen te protesteren." Martens reageert ietwat verbouwereerd: "Jullie zijn anders dan onze andere gesprekspartners..." Dat onderstreept de SP-delegatie meteen door nieuwe acties in het vooruitzicht te stellen. Al binnen enkele dagen, bij méér IKEA-vestigingen. Martens probeert het nog één keer. Hij biedt aan mensen uit Zweden over te laten komen, die wellicht nog beter kunnen vertellen hoe goed IKEA het bedoelt. "We moeten vooral in gesprek blijven," zegt hij. "Dat willen wij ook," zegt actiecoördinator Kox. "Maar voorlopig willen we dat gesprek voeren met de klanten van IKEA. Die zijn misschien wél in staat u te bewegen tot het geven van garanties."

"Een kopersstaking blijft altijd mogelijk. Dat weten wij en dat weten zij"

In de daarop volgende weken mobiliseert de SP duizenden klanten. Alle IKEA-vestigingen worden bezocht door speciale STOP KINDERARBEID-picketlines. Voor de deuren wordt met behulp van films, dia's en levensgrote foto's aangetoond dat er spanning zit tussen woorden en daden van IKEA als het om kinderarbeid gaat. De bekende kindervrienden Sinterklaas en Zwarte Piet schieten ook te hulp. Voor de IKEA-bedrijfsleiders hebben zij niet meer dan een roe en stapels nieuwe gele kaarten. Want de grote meerderheid van de IKEA-klanten wil "leuke spulletjes" - en spulletjes die onder treurige omstandigheden gemaakt worden door kinderen, zijn absoluut níet "leuk". Binnen enkele weken is de tienduizendste gele kaart dan ook een feit. Steeds meer bezoekers blijken al van de actie te weten. Dat komt met name door de grote belangstelling van de pers. De naam IKEA krijgt een andere klank dan de miljoenen kostende imago-campagnes bedoeld hebben.

Daar blijft het niet bij. Actiecoördinator Kox: "We overleggen nu met organisaties in andere Europese landen of de actie multinationaal gevoerd kan worden. Dat zou heel bijzonder zijn - en buitengewoon bedreigend voor het concern. Ik weet dat ze erg bang zijn dat de actie uitwaaiert. Ik weet ook dat ze bang zijn dat klanten na een waarschuwing wellicht bereid zijn IKEA rood te geven. Een kopersstaking blijft altijd mogelijk. Dat weten wij en dat weten zij. Wat IKEA nog niet weet, is hoeveel wij sinds ons gesprek nog allemaal gehoord hebben over de productie-omstandigheden en de handelwijze van het bedrijf. We hebben veel informatie ingewonnen. In Nederland bijvoorbeeld bij FNV-Mondiaal, de Novib en de landelijke India-werkgroep, die ook actief zijn tegen kinderarbeid. Buiten Nederland praten we met vakbonden, Derde-Wereldorganisaties en journalisten die IKEA volgen. We hebben veel beeldmateriaal onder ogen gekregen dat hier nog niet vertoond is. En we hebben inmiddels contact gelegd met mensen die het concern van binnenuit kennen. Die weten precies hoe IKEA opereert in Derde-Wereldlanden. De aanwijzingen stapelen zich op, dat kinderarbeid en IKEA veel nauwer aan elkaar verbonden zijn dan het concern wil doen geloven. Beelden gemaakt met verborgen camera's, interviews met ex-werknemers en vakbondsvertegenwoordigers, documenten van tussenpersonen, rapportages van eigen IKEA-inspecteurs - allemaal wijzen ze in één richting: het bedrijf doet niet wat het zegt. Daarom wil IKEA volgens mij geen externe controle op haar toeleveranciers."

"We vragen niks te veel. Beschaving en welvaart gaan niet samen met kinderuitbuiting"

Kox licht toe waarom IKEA actie-doelwit is en geen ander bedrijf: "Omdat IKEA de grootste is. Als één bedrijf zich kan veroorloven de minimale wettelijke bepalingen in landen als India, Vietnam, de Filippijnen, maar ook Oost-Europa na te leven, dan is het IKEA. Het bedrijf groeit als kool en maakt vijftienhonderd miljoen gulden winst. Bovendien profileert IKEA zich ook graag als de beste. Wie zichzelf zo'n naam geeft, moet laten zien dat hij dat waard is. En ten derde kan IKEA als breekijzer fungeren om ook andere ondernemingen te bewegen tot garanties dat kinderarbeid niet langer wordt ingezet in de productie. Want het probleem speelt natuurlijk bij veel meer multinationals. Onze acties bij IKEA zijn dan ook pas het begin. Als we hier winnen, zullen andere bedrijven snel volgen. Zo kunnen we écht iets doen aan het schandaal van de kinderarbeid."

Kan het wel, kinderarbeid uitbannen? "Het móet. Als kinderen vanaf hun vierde, vijfde jaar moeten werken, kunnen ze niet naar school. Zonder school kunnen ze zich niet ontwikkelen en blijven ze slachtoffer van uitbuiting als ze volwassen zijn. Hun kinderen ondergaan straks hetzelfde lot. Zo wordt armoede voortdurend in stand gehouden. Als we in Nederland honderd jaar geleden de kinderarbeid niet uitgebannen hadden, waren we nooit zo ver gekomen als we nu zijn. Beschaving en welvaart gaan niet samen met kinderuitbuiting. Dat weten wij - en dat weten bedrijven als IKEA ook donders goed. Daarom vragen we niks te veel. IKEA geeft garantie op haar producten. Laat ze dat dan ook doen op de productiewijze. Dan kan iedereen weer rustig haar spulletjes kopen. Da's goed voor het bedrijf en veel beter voor de kinderen die nu nog misbruikt worden."

Meten met twee maten

Anita Normark is algemeen secretaris van de Noordelijke federatie van bouw- en houtarbeiders in Zweden. Haar vakbondsvoorzitter Gunnar Karlsson tekende op 25 mei 1998 - namens de Internationale Bond van Bouw- en Houtarbeiders (IBBH) - een gedragscode met IKEA. "Daarin is opgenomen dat IKEA van haar leveranciers eist dat zij passende lonen betalen, dat de arbeidsomstandigheden en arbeidsvoorwaarden redelijk moeten zijn en dat zij geen kinderarbeid gebruiken. De controle hierop is echter nog verre van perfect. De monitoring-groep die op de naleving moet toezien, bestaat uit twee mensen van IKEA en twee van de bond. Voor informatie over schendingen van de gedragscode is de groep afhankelijk van de lokale vakbonden, en die worden juist vaak uit de bedrijven geweerd. Bovendien," zegt Normark, "geldt de gedragscode slechts voor de houtsector en niet voor de tapijt- en textielsector."

Geen CAO, geen OR

Niet alleen in Oost-Europa en het Verre Oosten, maar ook in Nederland heeft IKEA problemen met de vakbonden. De FNV-sectorkrant Meubel & Hout schrijft: "Tot nu toe stond IKEA niet echt goed bekend. Vanaf de eerste vestiging in Sliedrecht heeft het bedrijf geweigerd met de vakbond een CAO af te sluiten. Een ondernemingsraad is er evenmin."