Spanning, mei 2005 :: De toekomst van De Markt: een wereld zonder samenleving

Spanning • mei 2005

De toekomst van De Markt:

‘Een wereld zonder samenleving’

Waarheen leidt de ontwikkeling die we nu meemaken in Nederland? Een toekomstdroom van René Jorna, hoogleraar kennistechnologie en kennismanagement aan de Rijksuniversiteit Groningen, als waarschuwing aan de beleidsmakers van nu.

In zijn prachtige, maar veel te weinig bekende, utopische roman 'De wereld van Professor Caritat' (1995) schetst de schrijver Steven Lukes * de wonderlijke avonturen van de geleerde Caritat. Wanneer Caritat in zijn eigen land problemen heeft en kan kiezen voor de gevangenis of een gevaarlijke reis langs verschillende landen, kiest hij voor het laatste. Caritat moet onderzoeken welke van de vele staatsvormen in de omringende landen de beste is. Hij reist daartoe naar verschillende landen die alle één organisatie- of staatsvorm tot in het extreme hebben doorgevoerd. Zo bezoekt hij achtereenvolgens Utilitaria, Communitaria, Libertaria en Egalitaria. Ik denk dat de namen van deze landen wel voor zich spreken. Utilitaria werkt met nut in elke denkbare situatie. Communitaria is georganiseerd in kleine, volledig zelfstandige gemeenschappen, en Libertaria zorgt voor optimale vrijheid voor al haar onderdanen. Tijdens de bezoeken aan de verschillende landen ontdekt Caritat dat geen enkel land volledig op één principe kan varen. Ik zal hier niet de verdere afloop van de avonturen van Caritat vertellen. Dit zelf lezen is erg de moeite waard.

Stel nu eens dat wij Caritat vragen een vergelijkbaar bezoek te brengen aan een land dat volledig volgens marktideologische principes is ingericht. Dat land zou Nederland in 2020 kunnen zijn. Sinds 1990 is Nederland zich steeds meer gaan richten op de marktideologie als leidend principe voor het inrichten en organiseren van de 'samenleving'. Voor alle duidelijkheid, dit Nederland is zich uit volle overtuiging ook anders gaan noemen. Het heet sinds 2015 Marktaria(NL). Caritat is in dit land (van de toekomst) op bezoek geweest en vertelt ons bij terugkomst over de spannende dingen die zich in Marktaria hebben ontwikkeld. We geven Caritat het woord.

De douane-ondernemers zijn verwikkeld in hevige concurrentie met elkaar

'Toen ik vanuit Egalitaria over de grens werd gezet, moest ik mij melden bij de douane van Marktaria. Het bleek echter moeilijk de douane te vinden. Er waren vijf douane-ondernemers die in hevige onderlinge concurrentie probeerden na te gaan of ik kon blijven of moest worden teruggestuurd. Ik had maar een beperkte hoeveelheid geld bij en ik heb erg moeten onderhandelen voor een doorgang. Gelukkig leverde de competitie tussen de douanes een flinke prijsreductie op, zodat ik genoeg geld over had om me een goed hotel te kunnen veroorloven. Na het gesprek met de douane kon ik niet zo maar gaan en staan waar ik wilde. Ik kreeg een begeleider mee, een zekere De Witte, gelukkig een goed opgeleid persoon, die mij ook een aantal basisprincipes van Marktaria kon uitleggen. Ik zal jullie mijn verhaal over de onderhandelingen met de hotels besparen, maar ik heb er uiteindelijk één kunnen vinden. In overleg met mijn begeleider de Witte hebben we in mijn hotel een agenda gemaakt om onderdelen van Marktaria te bezoeken. Ik wilde meer weten van de gezondheidszorg, van het onderwijs, van hoe mensen aan een baan komen en ook hoe in Marktaria huwelijken tot stand komen. Ik ben vroeg gaan slapen omdat De Witte me niet alleen wees op de fysieke inspanning van de volgende dag, maar ook op de verbazing en misschien ongeloof dat ik de volgende dag zou ondervinden. Het zou wel eens emotioneel belastend kunnen zijn. Hij beloofde me dat hij contacten zou leggen met de organisaties die ik de volgende dag wilde bezoeken. De Witte legde me nog uit dat ik niet van organisaties maar van markten moest spreken, maar ik was al zo moe, dat ik het wel geloofde.

Ik werd de volgende morgen al vroeg wakker en verbaasde me over de vele bedienden in het hotel. Ik begreep dat niemand een vaste baan had, maar dat iedereen een eigen ondernemer was, die in volledige mededinging met anderen mij zijn gunsten aanbood. 'Bediende' was dan ook absoluut verkeerd gekozen. Maar wist ik veel. Ik koos zo'n 'bediende' om mijn ontbijt te regelen, naar ik dacht voor een redelijke vergoeding. Maar na mij koffie te hebben gebracht, meldde hij mij dat een andere hotelgast meer geld bood en dat hij dus niet door kon gaan met mij te bedienen. Ik begreep dat extreem opportunisme essentieel was in Marktaria. Moest ik mij daar nu bij aanpassen en voortdurend met nieuwe bedienden onderhandelen. Ik vond het maar moeilijk. Later begreep ik ook dat deze bediende zeer beschaafd was door mij zijn weggaan te melden. Meestal blijft men zonder reden weg en dit heeft een grove verruwing van de omgangsregels tot gevolg.

Gelukkig melde De Witte zich al spoedig bij mij, zodat ik de 'bedieningsondernemers' even kon vergeten. In de auto nam de Witte me eerst mee naar het stadhuis. Onderweg zag ik grote bergen afvalstoffen en ik vond ook de lucht niet erg schoon. De Witte vertelde mij dat de markt van duurzaamheid niet veel voorstelde. Niemand wil betalen voor het opruimen van afval en evenmin voor schone lucht. En investeren kon ook niet, want daarvoor moest je een lange termijnvisie hebben en dat gaf zeker geen winst op de korte termijn. De Marktaria MededingingsAutoriteit (MMA) had de regel om altijd te werken met een zo laag mogelijke prijs al laten vallen, maar het wantrouwen zit zo diep in ons land, zei De Witte, dat niemand gelooft dat dit serieus is. De MMA denkt dat de onzichtbare hand van de markt op een later moment wel weer zijn gewone werk zal doen, zei De Witte op een hoopvolle toon.

Het stadhuis is een marktplaats van diensten geworden

Toen we bij het stadhuis aankwamen, vertelde De Witte mij dat dit geen stadhuis in de oude betekenis was. Voor ons, zei hij, is een stadhuis een marktplaats van diensten. Zodra een overheid het alleenrecht op die diensten heeft, grijpt de MMA in door de prijs gedwongen te verlagen dan wel door nieuwe concurrenten in het leven te roepen. Dat heeft wel enige nadelen, zoals het ontbreken van enige gemeenschappelijk opslag van persoonsgegevens, maar we hebben dat opgelost door ieder zijn eigen persoonsgegevens te laten beheren. Ik vroeg hem hoe men dan huwelijken en geboorten registreerde. De Witte was heel duidelijk. We hebben geen huwelijken, immers dan leg je een monopolie op iemand en dat vinden we in strijd met de elementaire marktrechten van individuen. Iedereen kan op elk moment met een andere partner doorgaan. De kinderen worden gedurende tien jaar bij een van de ouders geregistreerd. Dat wordt geregeld via onderhandelen en een goede kosten-baten analyse. Na tien jaar kan een kind zelf zijn marktplichten en marktrechten in volledige competitie met anderen uitoefenen. Dat gaat meestal goed. Ik was verbaasd, zei Caritat, dat De Witte zo vol gloed over mededinging in plaats van over samenleving en over opportunisme in plaats van over loyaliteit praatte.

Iedereen is zijn eigen gezondheidsspecialist

We zetten ons reis voort door de langs te gaan bij een school. Ik kwam aan bij een plek waar vele mensen met elkaar in onderhandeling waren. Het was een mengelmoes van leraren en leerlingen. Omdat, zei De Witte, in Marktaria ieder individu een rivaal is van elk ander individu, kan van lesgeven natuurlijk geen sprake zijn. Een leerling sluit een contract af met een leraar voor een bepaalde periode en over een bepaald onderwerp en simuleert dat hij de leraar vertrouwt en iets van hem of haar wil leren. Echter op ieder moment kan zo'n contract ontbonden worden, omdat natuurlijk ieder individu (dus ook een leerling) zelf het beste weet wat voor hem of haar goed is. We zien als gevolg daarvan, zie De Witte, dat onze totale kennis achteruit gaat, maar we hebben dat graag voor onze principes over. En de gezondheidszorg dan, vroeg ik aan De Witte. Die hebben we niet meer, zei hij. Het werd te duur, het opleiden van artsen duurde veel te lang en bovendien bleken die artsen zich voor te laten staan op deskundigheid in plaats van te concurreren. Iedereen in Marktaria is zijn eigen gezondheidsspecialist en als hij echt advies nodig heeft, dan koopt hij of zij dat wel in. Een nadeel daarvan is dat onze leeftijdsverwachting is afgenomen, maar een groot voordeel ervan is wel dat degenen die overblijven tegen een stootje kunnen. Bovendien hebben we geen gemeenschappelijke kosten meer voor de gezondheidszorg. Dat mag ook niet vanuit onze marktprincipes. Ik zuchtte maar eens, zei Caritat, want als ik nu ziek werd, wat dan? Ik besloot niet te lang in Marktaria te blijven.'

We laten het verhaal van Caritas hier eindigen. Er is nog veel meer te vertellen, maar als we goed om eens heen kijken, zien we reeds in 2005 vele teken van dit marktfundamentalisme. Als oplossing voor alle maatschappelijke problemen, wordt standaard gewezen naar een marktsystematiek als de beste oplossing. Daarbij gaat men uit van wantrouwen, mededinging, rivaliteit, concurrentie en opportunisme als kernbegrippen. Vaak onderbouwen economen deze oplossing met wiskundige modellen. Die worden gepresenteerd als wetenschap, maar zijn in feite niets anders dan ideologie. Zou ik in 2020 in de Nederlandse variant van Marktaria willen leven? Nee, absoluut niet. Ligt de toekomst vast, nee gelukkig ook niet.

* Steven Lukes, De wereld van Professor Caritat. (De Geus) Breda, 1999. Vertaald uit het Engels, oorspronkelijke titel: The Curious Enlightenment of Professor Caritat, (Verso) Londen, 1995.