Rendement voor wie?

De muur van geld

Maar waar kwam al dat geleende geld vandaan? Niet van de spaarrekeningen van calvinistische individuen en ondernemers. Die deposito’s – spaartegoeden – waren sinds begin jaren negentig al niet meer genoeg om als dekking voor de hypotheek te dienen – ook niet na de stelselmatig opgerekte eisen voor de dekkingsgraad tot uiteindelijk 2 procent van het uitgeleende bedrag. Dat betekent dat een bank één bedrag vijftig keer kan uitlenen – de andere 49 worden simpelweg ‘geschapen’, die komen vanzelf binnen en verdwijnen weer na afbetaling, terwijl de bank de rente overhoudt als vergoeding voor operatieve kosten.

Het hypotheekkrediet kwam volgens het eindrapport van de Commissie Huizenprijzen uit ‘de aansluiting van de Nederlandse woningmarkt op de internationale financiële markten.’ Rodrigo Fernandez en Manuel Aalbers van de onderzoeksgroep Real Estate/Financial Complex aan de Universiteit van Leuven, hebben er een term voor: de muur van geld. Dat zijn de honderdduizenden opgestapelde miljarden euro’s, dollars en yen van professionele, commerciële beleggers uit de hele wereld, waaronder investeringsbanken, hedgefondsen en reserves van multinationals. Maar ook institutionele beleggers, als verzekeringsmaatschappijen en pensioenfondsen, in Nederland in de jaren negentig vanuit het publieke domein de markt opgeduwd. Door de internationale deregulering van de kapitaalmarkten in de jaren tachtig zijn de landsgrenzen voor kapitaal weggevallen, alsmede het onderscheid tussen spaarbanken, hypotheekbanken en investeringsbanken. Alles is samengevoegd in deze muur van geld, die de financiële wereldmarkten afstruint op zoek naar het hoogste rendement. Het geld ‘op de bank zetten’ kunnen dit soort fondsen niet: ze zijn zelf die bank, of het investeringsfonds waarbij de bank heeft aangeklopt. Waar ter wereld kun je duizenden miljarden kwijt, en die ook nog meer waard laten worden? In de jaren negentig lag het antwoord op de wereldwijde vastgoedmarkten, mede op de Nederlandse.

Handelen in gesloten kamertjes

Volgens sommigen hebben we een internationaal financieel systeem gecreëerd waar de overgrote meerderheid van de wereldbevolking niets van snapt. Voor elke euro die in de reële economie rondgaat, veranderen er honderd van eigenaar in de financiële economie. Wat doen al die mensen in de financiële sector eigenlijk?

Kortste antwoord, van de Britse econoom John Kay: ze handelen met elkaar. Hij vergelijkt de financiële sector met publiek in een zaaltje waarvan hij de deur dichtgooit en ze de hele nacht handelen. Is er de volgende dag waarde gecreëerd? Natuurlijk niet. Toch strijkt de vier procent van de mensen die wereldwijd in die sector werkt, een kwart van alle winsten ter wereld op. Handelen in het financiële systeem is uitermate lucratief, zonder dat er iets gecreëerd wordt. Kortom: wie of wat schuift er 

’s nachts geld onder de deur door?

Van alles, waaronder de toekomst. Of eigenlijk: onze consumptie van nu, die we in de toekomst beloven te betalen. Schuld is een vorm van geld. Niet voor wie nog moet afbetalen natuurlijk, maar voor wie schuld bezit: het is een bewijs van geld in de toekomst. De financiële wereld draait op het creëren van schuld en het opknippen en verhandelen ervan; en in risico’s daarop, en daar weer speculaties op, en zo nog een paar lagen. Op internationale valuta, aandelen, grondstoffen, en alles wat de financiële wereld verder verhandelt is net zo’n complexe structuur gebouwd van risicodekking en speculaties. Ter illustratie van de omvang ervan: de waarde van één van die lagen, de derivaten, ligt ergens tussen 600.000 miljard en de 1.200.000 miljard dollar. Dat is tussen de drie en zes keer zoveel als al het bezit op de wereld.

Een hypotheek is een perfect voorbeeld van verhandelbaar geld in de vorm van schuld. Toekomstige inkomsten gegarandeerd, anders is de verschuldigde het huis kwijt. De waarde ervan is internationaal goed vergelijkbaar, in tegenstelling tot bijvoorbeeld aandelen van bedrijven, die veel ingewikkelder zijn. Huizen nemen niet af in waarde, zoals auto’s of tv’s, maar juist toe. De echte waarde ervan schuilt namelijk niet in het huis zelf, maar in de grond, de locatie. Die is uniek, niet reproduceerbaar, en zal alleen maar gewilder worden naarmate de aarde verder bevolkt. En, het belangrijkste voor de internationale muur van geld: je kunt er onvoorstelbaar veel geld in kwijt. Ongeveer de helft van alle materiële waarde in ontwikkelde economieën zit in huizen of vastgoed. Daarbij verbleken andere investeringsmodellen, als collectieve grond onteigenen voor monocultuur in ontwikkelingslanden (landgrabbing) of grondstoffenwinning, zegt Fernandez. ‘Je kunt landjepikken tot het laatste stukje Antarctica. Of grondstoffen claimen tot aan mineralen op de maan. Maar daar kun je nooit zoveel geld in kwijt als in vastgoed.’

Het vliegwiel van de stijgende huizenprijzen

Stel, u zit ’s nachts in zo’n zaaltje en kunt een pakket van delen van hypotheken opkopen voor tien miljoen euro, dat u de komende twintig jaar jaarlijks één miljoen euro oplevert. De verkoper – een bank – kan dat doen omdat die de hypotheken dan van de balans kan halen. Eerder heeft de bank de hypotheken opgeknipt – bijvoorbeeld per loopjaar – en samengevoegd met talloze andere onderdelen van hypotheken. Dit heet securitisatie. De bank is dan van de hypotheken af en heeft 10 miljoen euro cash, wat opnieuw kan worden uitgeleend. U bent een pensioenfonds of een vermogensbeheerder en zit op miljoenen – of realistischer: miljarden – en uw werk is dat geld te laten renderen. Als u het pakket hypotheken koopt, int u de schuld van vele huizenbezitters ergens ter wereld. De huizenbezitter weet van niks, concludeert de Commissie Huizenprijzen. ‘Woonconsumenten hadden geen idee van de financieringswereld achter de verkregen hypotheek, namelijk dat de bank de afgesloten hypotheek doorverkocht.’ 

Zo ontstaat er een cirkeltje. De hypotheekschuld groeit; en daarmee de financiële sector, die leeft op het opknippen en doorverkopen daarvan. De muur van geld groeit en geeft druk op de reële economie om meer schuldpapier uit te geven, dat opgeknipt en doorverkocht kan worden. De normen voor kredietverlening worden versoepeld, er komen meer hypotheken, meer winst voor de financiële sector, meer vraag naar schuldpapier, et cetera. Ondertussen blazen de stijgende huizenprijzen de balansen van huishoudens op: meer hypotheek, maar ook een huis dat meer waard is – meer eigen vermogen voor huishoudens dus. Daarmee groeit de economie, en is die in staat meer schuldpapier te creëren. Het vliegwiel van de stijgende huizenprijzen, noemt Fernandez dit. Geef er een zwengel aan, en de economie zal groeien.

Alleen: de groei is niet duurzaam. Eens moeten al die schulden ook afbetaald worden, met geld dat verdiend moet worden door eenvoudige huishoudens, uit werk, uit de consumptie van anderen. Zodra de basis van de reële economie hapert, wankelen de talloze financiële lagen die erop gestapeld zijn. Schuldpapier dreigt waardeloos te worden, want het zal nooit de beloofde inkomsten opbrengen. Als dat eenmaal duidelijk wordt, klapt het hele kaartenhuis in elkaar. Ziehier de wereldwijde kredietcrisis van 2008 die, niet toevallig, begon op de huizenmarkt van de VS en zich als een olievlek over de wereld uitspreidde, omdat alle mondiale financiële instellingen diep met elkaar vervlochten zijn.