Gemeenschapszin in de individualistische samenleving

Socialisten in de buurt

Met de SP sinds 2002 in het gemeentebestuur, behoren de grote wijkprojecten die van bovenaf zijn opgelegd tot het verleden. Geen Vogelaarshow meer, staat op de Heerlense SP-website te lezen. Er zijn nu kleinschalige projecten in de buurt, waar de bewoners van begin af aan bij betrokken worden. Zo heeft de gemeente samen met de bewoners volkstuintjes aangelegd in de buurt. Voor zover dat kan, wordt geprobeerd de nodige winkels in de buurt te krijgen en te behouden. Met de bewoners wordt publieke ruimte ontwikkeld, in de vorm van kleine en gezellige parkjes. En in plaats van de overlast veroorzakende hangjongeren weg te jagen, is ze een plek geboden. Ze hebben nu hun eigen zitje in de buurt, dat tegen de regen beschut is. Met ernaast een paar muren waar ze hun graffitikunsten op kunnen uitoefenen, zodat ze dat niet meer op de huizen doen. Meezenbroek is nog geen walhalla. ‘Maar sinds een jaar of drie merk je echt een verandering in de buurt’, ziet Ad. Mensen zijn opener naar elkaar. De rolluiken komen op een kier te staan, maar de gemeenschapszin uit de tijd van de mijnen komt niet meer terug.

En dat is prima. Het leven in die tijd ging gepaard met strikt opgelegde normen en een bijna vanzelfsprekend geloof in mensen die autoriteit genoten. De ontwikkeling van onze samenleving, geholpen door technologische verandering, bracht ons een privéleven en een meer gelijkwaardige omgang met elkaar. Maar ook onvrijwillig individualisme en eenzaamheid, zo stelt psychoanalyticus Paul Verhaeghe in zijn boeken Identiteit en Autoriteit. Als technologische ontwikkelingen ertoe leiden dat contacten tussen mensen op een andere schaal dan de buurt plaatsvinden, dan is daar weinig tegen in te brengen. Maar wel als deze leiden tot eenzaamheid. In de Heerlense buurt De Wieër wordt duidelijk dat de publieke ruimte in de buurt een belangrijke rol kan spelen bij het tegengaan van eenzaamheid. 

Het Droomplein: eigenaarschap, autoriteit en gemeenschap

In De Wieër heeft Martin van der Heyden het initiatief genomen om met buurtgenoten een zogenaamd ‘Droomplein’ te realiseren. De buurt van witte, vierkante corporatiewoningen kent volgens Martin veel mensen die in eenzaamheid leven. Toen hij te horen kreeg dat de flats tegenover zijn huis tegen de vlakte zouden gaan, zag hij zijn kans schoon om met buurtgenoten een mooi plein voor gezellige activiteiten te realiseren. Ze organiseerden zichzelf, maar de woningcorporatie, de eigenaar van het plein, wilde aanvankelijk niets weten van het initiatief. Onder druk van de bewoners ging de corporatie toch overstag. Met wat geld van een fonds konden de bewoners meubilair kopen om het plein in te richten. Die hulp was volgens Martin noodzakelijk, want ze hebben onvoldoende financiële middelen om alles zelf te betalen.

De Wieërse bewoners organiseerden zich als groep, ontwikkelden daardoor eigenaarschap over het plein en daarmee over hun buurt. Ze bezitten het plein niet, want daar hebben ze geen geld voor. Maar ze overtuigden de woningcorporatie er wel van om aan hen het plein in beheer te geven. Het eigenaarschap maakt de mensen betrokken en daarmee groeit de onderlinge samenhang in de buurt. ‘Politici hebben de mond vol van participatie, maar in de praktijk worden betrokken bewoners vaak aan de kant geschoven. Wij organiseren hier in de buurt daadwerkelijk de betrokkenheid’, zegt initiatiefnemer Martin.

In deze neoliberale tijd waarin vanzelfsprekende autoriteit verdwijnt, installeren de bewoners van de Wieër autoriteit in hun lokale gemeenschap. Samen met kunstenaar Matthijs de Bruijne hebben zij de regels opgesteld die op en om het plein gelden: het ‘Manifest van de Wieër’. Het centrale kunstwerk op het plein, dat herinnert aan het mijnverleden, toont het manifest. ‘De bedoeling is dat we elkaar aanspreken als iemand zich asociaal gedraagt. Dat is voor sommigen nog wel wennen’, zegt Martin. Zo merkt hij dat ouders er nog niet altijd van gediend zijn als hun kind wordt aangesproken op wangedrag.

De teloorgang van de oude gemeenschapszin maakt ruimte voor een nieuwe vorm van verbondenheid. Het neoliberalisme zou het individu bevrijden, maar ‘wie daarin gelooft, verwart individualisering en eenzaamheid met autonomie en vrije keuze’, schrijft Paul Verhaeghe in Identiteit. Waar de gewenste autonomie en individuele vrijheid in vroeger tijden geen plek kenden in de autoritaire verhoudingen van de gemeenschap, lijkt het nu noodzakelijk om gemeenschappen rondom autonomie te organiseren. Mensen willen niet meer ondergeschikt zijn aan een ander, maar op voet van gelijkheid staan binnen een groep. In Heerlen is in Meezenbroek en rondom het Droomplein duidelijk zichtbaar, wat voor moois dat voor bewoners kan betekenen. Wat mensen graag willen wordt werkelijkheid: een betekenisvol onderdeel worden van een gemeenschap.