Tribune 1/2008 :: Russische verkiezingen: Poetinland

Wereld

Russische verkiezingen

Poetinland

Met Vladimir Poetin als lijsttrekker won Verenigd Rusland met grote meerderheid de Russische parlementsverkiezingen. President Poetin is populair bij de Russen, maar bij het democratisch gehalte van ‘zijn’ Rusland zijn vraagtekens te plaatsen. Harry van Bommel: “Poetin is en blijft een oude KGB-baas.”

Tekst Willem Bos & Daniël de Jongh Foto’s Harry van Bommel

Moskou stemt Poetin, staat op een levensgroot spandoek recht tegenover de Doema, op een van de drukste pleinen van de hoofdstad. In stemlokalen klinkt vrolijke muziek en worden snuisterijen verkocht, op scholen treden kinderkoren op. Voor jongeren die voor het eerst stemmen liggen hippe presentjes klaar. De boodschap is duidelijk. De Russische parlementsverkiezingen zijn een feest van de democratie, Vladimir Poetin is het feestvarken. Minder vrolijk oogt de aanwezigheid van politieagenten in veel stemlokalen, soms pal achter de stembus. SP-Kamerlid Harry van Bommel, aanwezig als verkiezingswaarnemer namens de OVSE en de Raad van Europa: “Ik heb mensen gesproken die vooral kwamen opdagen vanuit het idee dat in de gaten wordt gehouden of je wel gaat stemmen, en op wie.” Sommige stemmers maken met hun mobiele telefoon een foto van hun ingevulde stembiljet, klaarblijkelijk om later te kunnen bewijzen dat ze ‘goed’ gestemd hebben.

Na afloop van de verkiezingen concluderen de Europese waarnemers onomwonden dat er niet gesproken kan worden van eerlijke verkiezingen. De partij van Poetin kreeg alle ruimte in de media terwijl de oppositie werd geweerd; de kiesdrempel was opgetrokken van 5 naar 7 procent om het kleinere partijen moeilijk te maken en het werd oppositiepartijen vrijwel onmogelijk gemaakt om campagne te voeren. Ook moesten nieuwe partijen maar liefst anderhalf miljoen euro betalen om überhaupt mee te mogen doen. Het resultaat: de 450 zetels in de Doema zijn verdeeld over slechts vier partijen. Verenigd Rusland behaalde, met president Poetin als lijst- en stemmentrekker, maar liefst 61 procent van de stemmen en krijgt 315 zetels. De eveneens Poetingetrouwe partij Rechtvaardig Rusland krijgt 38 zetels. De communistische partij bleek goed voor 57 zetels en de ultranationalistische Liberale Democratische partij van Zjirinovski sleepte er 40 in de wacht.

“Poetin heeft de Russen hun nationale trots teruggegeven”

Hoewel de verkiezingszege van Verenigd Rusland voor een groot deel te danken lijkt aan het lijsttrekkerschap van Poetin, heeft hij zich niet als parlementariër laten beëdigen. Ironisch genoeg geldt dat voor veel van de gekozenen. Van Bommel: “Poetin is en blijft een oude KGB-baas, die oude KGB-methoden toepast. Dat sijpelt door van het hoogste tot het lokale bestuur, waarbij steun aan Verenigd Rusland op milde wijze is afgedwongen. Hij wil alles controleren en beheersen, op alle belangrijke posten zijn Poetin-getrouwen benoemd. Gouverneurs bijvoorbeeld, die werden vroeger gekozen maar worden nu door de president benoemd. Die mensen zijn dus afhankelijk van Poetin. Die gouverneurs stonden ook allemaal op de verkiezingslijst van Verenigd Rusland. Er werden grappen gemaakt dat Verenigd Rusland de beste fractie aller tijden zou krijgen. Het was natuurlijk een publiek geheim dat geen van hen daadwerkelijk zitting zou nemen in het parlement. Ze hebben lak aan de kiezers.” Poetin is zelfs geen lid van de partij, van meet af aan was duidelijk dat hij met zijn lijsttrekkerschap op een andere functie mikte. De Russische grondwet sluit een derde termijn als president uit, maar de recente verkiezingszege lijkt een parlementsmeerderheid voor een grondwetswijziging binnen handbereik te brengen. Lukt dat niet, dan zal hij voor het premierschap opteren. De sterke man zit stevig in het zadel.

Het is in Rusland slecht gesteld met de democratische rechten en de mensenrechten. Wie al te openlijk een dissident geluid laat horen of wantoestanden aan de kaak stelt, kan plots worden opgepakt of op duistere wijze het leven laten. Achter de democratische schijn schuilt een autoritair regime. Toch is het Rusland van Poetin geen traditionele dictatuur met zware, massale repressie. Dat de president grote populariteit geniet staat buiten kijf. Waar is zijn macht en populariteit op gebaseerd? “Poetin heeft de Russen hun nationale trots teruggegeven”, zegt van Bommel. “Jeltsins bewind was een en al zwakte en was economisch rampzalig. Onder Poetin groeide de economie en met zijn grote mond tegenover de VS, Europa en de Oekraïne toont hij in de ogen van veel mensen sterk leiderschap.”

De president behoort tot de tien rijkste wereldburgers

Onder Poetins voorganger Jeltsin werd de Sovjet-Unie opgeheven. Nadat Jeltsin en de zijnen het neoliberale gedachtegoed hadden omhelsd, werd de hele economie in de uitverkoop gedaan – onder toeziend oog van westerse adviseurs. Een kleine groep voormalige communistische topfunctionarissen had al onder Gorbatsjov aanzienlijke kapitalen kunnen verwerven. Zij profiteerden van de liberalisering van de handel en de enorme corruptie. Onder Jeltsin zagen ze hun kans schoon en maakten astronomische winsten met het opkopen van staatsbedrijven, ver onder de werkelijke waarde. In korte tijd ontstond er een groep superrijken, terwijl de levensstandaard van de grote meerderheid van de bevolking snel achteruitging. Begin jaren negentig werd er 2 miljard dollar per maand vanuit Rusland op buitenlandse bankrekeningen overgeschreven. Tegelijkertijd daalde als gevolg van de groeiende armoede de gemiddelde levensverwachting van de Russen met vele jaren en de omvang van de bevolking nam zelfs af. Aan die ongelijkheid is onder Poetin niets veranderd en ook zijn regime is neoliberaal. De macht is in handen van een kleine groep superrijken. Die macht wordt niet zozeer gehandhaafd door zware repressie, maar vooral door de tucht van de markt. Zolang de markt haar werk kan doen en de staat een oogje dichtknijpt voor de enorme corruptie, groeit het kapitaal van de rijken. Het vermogen van de president zelf wordt geschat op 1 miljard euro, waarmee hij tot de tien rijkste wereldburgers behoort. Daartegenover staat dat de gemiddelde Rus(sin) te weinig heeft om fatsoenlijk van te leven. Grote groepen, vooral ouderen die afhankelijk zijn van een door inflatie waardeloos geworden pensioen, leven in bittere armoede.

Op twee vlakken is onder Poetin echter wel iets veranderd. Op de eerste plaats is er een zekere politieke stabiliteit. Simpelweg omdat Poetin erin is geslaagd om zijn politieke rivalen buitenspel te zetten en alle politieke macht naar zich toe te trekken. Het land wordt nu bestuurd door een omvangrijke verticaal georganiseerde bureaucratie, waarvan de kern wordt gevormd door mannen die net als Poetin afkomstig zijn uit de geheime dienst. In de tweede plaats is er economische groei, dankzij de stijging van de prijzen van olie en aardgas, waarvan Rusland grote hoeveelheden bezit. De sterke positie van Rusland op de olie- en gasmarkt heeft er ook toe geleid dat Rusland internationaal een sterkere positie heeft, wat weer bijdraagt aan het binnenlands prestige van Poetin.

Verrassende ontwikkeling

Van de politieke oppositie heeft Poetin voorlopig niet veel te vrezen. Uiterst rechtse stromingen met hun extreme nationalisme en antisemitisme zijn nog steeds omvangrijk en actief, maar vinden nu het economisch goed gaat minder weerklank dan voorheen. Ook het feit dat Poetin zelf sterk de nationalistische trom roert, neemt hen de wind uit de zeilen. Links in Rusland is zeer zwak. De oude communistische partij is hoofdzakelijk een nostalgisch gezelschap bejaarden, geleid door oude bureaucraten die vooral zelf nog ergens als volksvertegenwoordiger aan de bak willen – om daarna een goed pensioen op te strijken. Kleinere, andersglobalistische groepen en organisaties hebben wel iets meer aantrekkingskracht op jongeren. Maar zij zijn zwak, vaak afhankelijk van steun vanuit het buitenland en hebben behoorlijk te lijden van het repressieve politieke klimaat.

Desalniettemin deed zich recent een verrassende ontwikkeling voor. Voor het eerst sinds de ineenstorting van de Sovjet-Unie vond dit najaar een grote staking plaats, bij de Fordfabriek in Vsevolozhsk, even buiten Sint Petersburg. Ondanks hard optreden van de bedrijfsleiding en de politie wisten de stakers de productie drie weken lang vrijwel stil te leggen. De staking werd op 14 december afgesloten met een akkoord waarin een loonsverhoging werd overeengekomen en de directie de toezegging deed dat er geen maatregelen tegen de stakers zullen worden getroffen. Die hebben daarmee niet hun hele eisenpakket weten te realiseren, maar wel laten zien dat door actie succes te boeken valt. De staking kreeg in heel Rusland veel publiciteit en sympathie en was voor anderen een stimulans om ook in beweging te komen. Als die trend zich doorzet, dan zou dat het begin kunnen zijn van een beweging om het neoliberale tij te keren.