Tribune 11/98: Wie delen echt de lakens uit?

Wie delen echt de lakens uit?

Eind november ligt hij in de winkel: de "Atlas van de Macht". Met een overzicht van de 50 machtigste bedrijven, de 100 machtigste ondernemers en hun netwerken. En met een schat aan informatie over wie het in Nederland werkelijk voor het zeggen hebben, en hoe zij hun macht aanwenden.

Er is in Nederland geen onderwerp zo taboe als het thema "macht". Vraag aan een minister of hij macht heeft en hij zal ontkennend antwoorden. Stel dezelfde vraag aan een willekeurige topondernemer en ook hij zal ontkennen. Heeft het volk dan de macht, zoals het woord "democratie" suggereert? Vraag het aan mensen in de Betuwe en zij zullen in lachen uitbarsten - als zij macht hadden was de Betuwelijn er nooit gekomen. Een meerderheid van de Nederlandse bevolking is voor verkleining van de inkomensverschillen en toch worden die juist elk jaar groter. Een meerderheid is tegen de komst van de euro en toch wordt die er doorgedrukt. Een meerderheid is eveneens bereid méér belasting te betalen, om de gezondheidszorg voor iedereen toegankelijk en op een hoog peil te houden. En toch wordt er elk jaar op de gezondheidszorg bezuinigd. Zo het volk dus al macht heeft, dan in zéér beperkte mate.

Heeft het parlement dan misschien macht? Jawel, maar toch ook weer niet zo vreselijk veel. Dat hebben de SP-Kamerleden, onder leiding van Jan Marijnissen, de afgelopen jaren aan den lijve ondervonden.

Het was dan ook Marijnissen die in de zomer van 1996 op het idee kwam om een studie te laten verrichten naar macht in Nederland. En hij dacht daarbij in het bijzonder aan de economische macht. Want, zo vermoedde hij, degenen die het in de economie voor het zeggen hebben, zouden ook wel eens degenen kunnen zijn die in Nederland de lakens uitdelen.

Niemand profiteerde zoveel van de veranderingen als de grote ondernemers

Wie de politieke, economische en maatschappelijke ontwikkelingen in Nederland van de afgelopen tien jaar overziet, kan vaststellen dat er in een relatief korte tijd heel veel is veranderd. Die veranderingen zijn vooral ten goede gekomen aan één en dezelfde groep: de grote ondernemers. Niet alleen hebben deze - meer dan welke andere bevolkingsgroep - hun eigen salarissen zien stijgen, ook op allerlei andere fronten profiteerden zij het meest van de ontwikkelingen die zich sinds het midden van de jaren tachtig voltrokken. Grote delen van het maatschappelijk, voorheen bestierd door de overheid, zijn geprivatiseerd en dus in handen gekomen van ondernemers. Belastingen op winsten, vermogens én topinkomens zijn (vaak drastisch) verlaagd. Regelgeving die de bewegingsvrijheid van ondernemers aan banden legde, is versoepeld. De arbeidskosten zijn, dankzij een langdurige loonmatiging, sterk gedaald ten opzichte van omringende landen. En sinds enkele jaren worden er door de overheid ook nog eens miljarden guldens gepompt in infrastructurele projecten waar met name het bedrijfsleven de vruchten van plukt. In vrijwel alle opzichten is de samenleving dus ondernemer-vriendelijker geworden.

Beslissingen in directiekamers hebben vaak ingrijpende gevolgen

Nu is het besluit voor een dergelijke studie makkelijker genomen, dan uitgevoerd. Want het merendeel van wat zich in de top van het bedrijfsleven afspeelt, gebeurt achter gesloten deuren. Waar de meeste politici streven naar een zo groot mogelijke publieke bekendheid, opereren veel ondernemers liever in de luwte. Daar komt nog bij dat bedrijven niet democratisch worden gecontroleerd, zoals de regering, en dat veel informatie als "bedrijfsgeheim" wordt beschouwd. Juist die geheimzinnigheid maakt het overigens extra belangrijk om zoveel mogelijk kennis over de machtigen binnen het Nederlands bedrijfsleven te verzamelen. Want beslissingen die in directiekamers worden genomen, of die door lobby-organisaties worden doorgedrukt, hebben vaak ingrijpende gevolgen voor honderdduizenden en soms zelfs miljoenen mensen.

In Nederland is het echter niet gebruikelijk om in het openbaar blijk te geven van je positie en welstand. Dus je zult niet gauw uitspraken vinden die erop wijzen dat een topondernemer veel macht bezit. Integendeel zelfs. Zo klaagde Aad Jacobs, voormalig topman van de ING-groep, eens: "Ik kan in mijn functie moeilijk zeggen: we moeten gewoon de werkloosheid aanpakken, brengt u mij maar vijfduizend werklozen. Ik ben machteloos, want ik heb daar de volmacht niet voor gekregen van mijn aandeelhouders. Die zeggen niet: Mijnheer Jacobs doe eens iets goeds voor de werkloosheid in Nederland."

Het winst maken is de taak van de functionaris. Anders vliegt hij de laan uit. Dat is de boodschap die men steeds hoort. Dus macht? Nee.

Ondernemers willen ons graag laten geloven dat de echte macht bij de politiek ligt

Er wordt ook ontkend dat er over een machtselite gesproken kan worden. De voormalige topman van Akzo Nobel, Aarnout Loudon, zei eens: "Ik heb bepaald niet het gevoel dat ik behoor tot de groep die de dienst uitmaakt in Nederland."

De oud-minister van Economische Zaken, ex-topbestuurder en netwerker Koos Andriessen zei op een vraag in 1989 of hij zich niet machtig voelde: "Macht, nee, macht heb ik natuurlijk niet. Ik vind het leuk dat ik een heleboel vrienden ken." En: "Het is plezierig met mensen te maken te hebben die je kent. Dat maakt het geweldig makkelijk. Maar er is geen groepje dat alles onderling even regelt."

De ondernemers willen ons dus graag laten geloven dat de echte macht bij de politiek ligt. Maar tegelijkertijd klagen de politici in dit land ook nogal eens dat ze weinig macht hebben en dat de macht juist bij het bedrijfsleven ligt. Doen ze iets wat het bedrijfsleven niet bevalt, dan kunnen er waarschuwende opmerkingen volgen. De vroegere PvdA-voorman Joop den Uyl maakte tijdens diens premierschap in de jaren zeventig mee dat er een brief kwam met scherpe kritiek van de grote ondernemers onder leiding van de toenmalige Shell-topman Gerrit Wagner. Daarentegen kreeg de huidige premier Wim Kok meermalen lovende opmerkingen.

Het is formeel zeker niet zo dat de topfunctionarissen de politici dicteren wat ze moeten doen. Het is, zoals de oud-Shell-topman Lo van Wachem eens zei: "Ik informeer geregeld individuele ministers over zaken waarvan ik meen dat die voor de Nederlandse regering van belang zijn. Dat reken ik tot mijn taak."

Een andere topfunctionaris, Morris Tabaksblat, bestuursvoorzitter van Unilever en de nummer 1 in de top-100 van de Atlas van de Macht, zei in maart 1998: "Iedereen die het aangaat weet precies wat wij voor meningen hebben. We hebben onze ingangen." En: "Wij kunnen dingen signaleren, onze bezorgdheid uitspreken. Als burger heb ik nog andere mogelijkheden, maar als functionaris van Unilever zal ik zeggen: dit is mijn mening. Dat heeft een zeker gewicht. Het bedrijfsleven is niet de aangewezen partij om het democratisch gehalte van de samenleving te peilen."

Het gevecht om de Generale Bank laat zien over welke belangen we het hebben

In mei 1998 werd Nederland verrast door de strijd tussen ABN-AMRO en de bankverzekeraar Fortis om de overname van de Generale Bank uit België. Daarmee waren bedragen gemoeid van rond de 25 miljard gulden. Sommen waar maar weinig ministeries in Nederland over kunnen beschikken. De bestuursvoorzitters Kalff (ABN-AMRO) en Bartelds (Fortis) waren geregeld te zien op TV en in andere media. Hoe belangrijk de kwestie werd gevonden, bleek ook op het moment dat de onderhandelingen een breekpunt leken te bereiken: Kalff kreeg toen binnen 24 uur toegang tot de Belgische premier Dehaene. Dag in dag uit werd verhaald hoe bestuurders en directieleden van de Generale en andere belanghebbenden of geïnteresseerden over de biedingen dachten. Op de beurs werd gemanoeuvreerd met de aandelen van beide gegadigden, want de koersen hadden invloed op de uiteindelijke hoogte van het bod. We weten nu dat Fortis de strijd heeft "gewonnen". In België werd dit gevierd alsof de slag om België was beslecht. Fortis is namelijk in eigendom half-Belgisch en half-Nederlands en wordt met de Generale erbij dus meer Belgisch. De Belgische bestuursvoorzitter van Fortis, Lippens, werd in sommige media dan ook afgeschilderd als de redder van België.

Het "gevecht" om de Generale Bank is één van de voorbeelden die in de atlas worden aangehaald, om te laten zien hoe groot de invloed van topondernemingen op de samenleving is geworden. En over welke bedragen en belangen we het eigenlijk hebben. Want behalve dat de bestuurders van grote ondernemingen de beschikking hebben over grote hoeveelheden geld en kunnen beslissen over de werkgelegenheid van tienduizenden en soms zelfs honderdduizenden werknemers, hebben ze nog een andere, zeker zo belangrijke vorm van macht: ze hebben gemakkelijk toegang tot de politiek en kunnen via allerlei netwerken en lobby-organisaties ingrijpende veranderingen in de samenleving afdwingen.

Steeds meer laat de politiek de oren hangen naar Nederland Distributieland

Het sterkste voorbeeld daarvan is ongetwijfeld de manier waarop de Europese Ronde Tafel van industriëlen erin is geslaagd de Europese eenwording vorm te geven. De Ronde Tafel, die in de atlas uitgebreid aan bod komt, is een club van Europese topondernemers afkomstig van vijfenveertig grote bedrijven als Philips, Fiat, Siemens en Peugeot. Tezamen halen deze bedrijven een jaaromzet van 45 biljoen gulden en verschaffen ze werk aan 30 miljoen mensen. Begin jaren tachtig stelde de Ronde Tafel zich tot doel om een verenigd Europa tot stand te brengen waarvan de ondernemingen maximaal zouden kunnen profiteren. Inmiddels is duidelijk dat het project volledig geslaagd genoemd mag worden: behalve één Europese markt, komt er ook één Europese munt en tegenover de vele gunstige regelingen voor het bedrijfsleven die in het nieuwe Europa gelden, staan een minimale democratische controle en al even minimale sociale voorzieningen.

Een puur Nederlandse lobby-organisatie die in de atlas uitvoerig wordt belicht is Nederland Distributieland. Ook deze club is de afgelopen jaren bijzonder succesvol geweest: of het nu gaat om uitbreiding en groei van Schiphol, om de aanleg van nieuwe wegen, of de Betuwelijn - steeds weer laat de politiek de oren hangen naar de wensen van Nederland Distributieland. Met alle schadelijke gevolgen voor milieu, leefbaarheid én voor de democratie van dien.

Het zijn dit soort voorbeelden die duidelijk maken hoe belangrijk het is dat er zo veel mogelijk informatie en kennis beschikbaar komt over hoe de grote bedrijven en hun topmanagers opereren.

Voor het eerst wordt de "onzichtbare hand" die ons stuurt zichtbaar

De "Atlas van de Macht", die het resultaat is van twee jaar studie, maakt voor het eerst de "onzichtbare hand" van de markt, die achter de schermen onze samenleving stuurt, zichtbaar voor leken. Topmanagers die tot nu toe alleen bekend waren bij economische experts staan nu gerangschikt naar macht in een top-100 van machtigste ondernemers. Biografieën met relevante informatie over hun loopbanen, bedrijfsportretten en handige schema"s die verbindingen tussen bedrijven zichtbaar maken, zorgen ervoor dat de atlas een onmisbaar handboek zal worden voor iedereen die de machtigen van Nederland kritisch wenst te volgen.

Maar zijn met de "Atlas van de Macht" nu alle vragen beantwoord over hoe de economische elite van Nederland in elkaar steekt? Nee, absoluut niet. Daarvoor is het onderwerp te ingewikkeld en ook te veel aan voortdurende verandering onderhevig. Vandaar dat de atlas tegelijk een oproep is, een uitnodiging aan allen die kennis dragen van machtsnetwerken en machtsconcentraties om mee te werken aan een verdergaand onderzoek naar economische en politieke macht in Nederland. Want zoals een oud socialistisch adagium luidt: kennis is macht en alleen met voldoende kennis kan een tegenmacht gevormd worden tegen de als maar groeiende macht van het bedrijfsleven.

De Atlas van de Macht is een uitgave van Papieren Tijger en Ketch-Up Press. Het boek is ook te bestellen in de Tomaatshop op deze site.