Spanning april 2011 :: Feuerbach herlezen

Feuerbach herlezen

Tekst: Peter Sas Foto: Wikimedia

De marxistische filosoof Jasper Schaaf, tevens actief lid van de SP, geeft in dit boek een interessant overzicht van het debat over de plaats van religie in de moderne maatschappij. Tevens laat Schaaf zien hoe hedendaagse socialisten volgens hem in dat debat zouden moeten staan.

De actualiteit van dat debat is natuurlijk gelegen in de kwesties rond immigratie, integratie en islamitisch fundamentalisme die sinds Fortuyn de Nederlandse politiek beheersen. Het siert het Schaaf dat hij dat debat weet te schetsen zonder daarbij direct in te gaan op de tegenwoordig vooral door Wilders aangezwengelde discussie rond de vermeende gevaren van de islam. In plaats daarvan neemt Schaaf een meta-positie in: hij laat zich niet rechtstreeks uit over het gevaar van een religie maar denkt na over hoe het debat daarover beter gevoerd kan worden. Die meta-positie is verfrissend en stelt hem in staat een nieuw licht te werpen op een debat dat in Nederland dreigt te verzanden in een welles-nietes spel tussen de voor- en tegenstanders van Wilders.

Verfrissend is ook dat Schaaf zich een belezen filosoof betoont en teruggrijpt op een keur aan grote denkers uit het verleden en heden wier inzichten hij relevant weet te maken voor het hedendaagse debat over de religie. Een leidende rol speelt daarbij voor Schaaf de analyse die Ludwig Feuerbach van godsdienst maakte – een analyse die veel invloed zou hebben op Marx, die uiteraard ook een grote rol speelt in het boek van Schaaf. Feuerbach zag godsdienst als een vervreemde uitdrukking van typisch menselijke behoeften, zoals liefde en medemenselijkheid, die echter in het aardse tranendal niet bevredigd kunnen worden en juist daarom geprojecteerd worden op een goddelijk hiernamaals. Dit stelde Feuerbach in staat om zowel kritisch tegenover religie te staan als om de waarde van religie in te zien als een uitdrukking van echt menselijke maar onderdrukte behoeften.

Voor Schaaf voegt Feuerbach zo een belangrijke dimensie toe aan het Marxistische standpunt over religie. Enerzijds is religie een vorm van vervreemding die aangepakt moet worden door haar oorzaak – de onderdrukkende wereld van het kapitalisme – aan te pakken (Marx). Anderzijds is religie een belangrijke gesprekspartner voor de socialist als het gaat om de onbevredigde behoeften van de mens en de revolutionaire hoop op een betere toekomst. Wat dat laatste betreft maakt Schaaf een interessant gebruik van Feuerbachs nadruk op de medemenselijkheid van de mens, die zich als individu alleen ontwikkelt door een dialoog met anderen (een medemenselijkheid die in de religie vervreemd verschijnt als de dialoog met God). In lijn daarmee benadrukt Schaaf dat ook socialisten altijd in dialoog moeten blijven met anders-

denkenden en gelovenden.

Een dergelijke dialoog vereist tolerantie, aldus Schaaf, maar deze tolerantie mag niet uitmonden in onverschilligheid. In een echte dialoog durft men elkaar ook de maat te nemen, om via wederzijdse kritiek op hogere standpunten uit te komen. Schaaf hanteert hierbij het begrijp ‘actieve tolerantie’ dat hij als onversneden dialecticus definieert als ‘een synthese van tolerantie en kritiek’. Kortom, voor socialisten die een verfrissende kijk willen op het debat rond religie, biedt het boek van Schaaf veel interessants, mede omdat hij ook geregeld ingaat op de standpunten van SP’ers in dat debat. Een minpunt is echter wel dat het boek soms niet zo goed geschreven is en blijft steken in vage algemeenheden. Dit interessante boek had een betere eindredactie verdiend.

Lees online