Spanning januari 2010 :: Boekrecensie: De mens is niet alleen egoïstisch

Boekrecensie

De mens is niet alleen egoïstisch

Tekst: Sjaak van der Velden

Frans de Waal

2009 was het jaar van Darwin, het jaar waarin zijn beroemdste boek Over het ontstaan der soorten anderhalve eeuw oud was en het jaar waarin hijzelf precies twee eeuwen geleden was geboren. Een jaar waarin veel boeken verschenen over die herdenkingen en over biologie in het algemeen. Wie een beetje stil zijn geweest dat waren rechtse schrijvers. Als het Darwin-jubileum een paar jaar geleden had plaatsgevonden dan hadden zij vast hoog van de toren geblazen. Dan hadden we van hen voor de zoveelste keer kunnen horen dat de strijd om het bestaan en het recht van de sterkste de beste drijfveren zijn waarop een maatschappij kan zijn gegrondvest. Had Darwin dat immers niet allang geleden bewezen, zo zouden ze beweren. Maar nu de financiële en economische crisis, maar ook de grote discussie over de klimaatsverandering die misschien wel door die maatschappij is veroorzaakt, iedereen in de ban houdt, hoor je dat argument niet meer.

Des te verheugender is het dat een echte, internationaal befaamde bioloog een boek schreef waarin hij het tegendeel beweert. De Nederlander Frans de Waal die volgens het blad Time behoort tot de honderd invloedrijkste mensen op aarde is hoogleraar psychologie en tevens bekend als onderzoeker naar het gedrag van mensapen. In zijn nieuwste boek zet De Waal zich fel af tegen die mensen die de biologie en dan in het bijzonder de evolutietheorie van Darwin misbruiken ter rechtvaardiging van hun rechtse, individualistische wereldbeeld. Volgens hem gaat dit neoliberale wereldbeeld volledig voorbij aan alle nieuwe inzichten over menselijk gedrag. Niet alleen menselijk gedrag trouwens, maar ook het gedrag van onze nauwste verwanten, de mensapen.

Speurend in de biologische stamboom van de mens ontmoette hij vroege sporen van medeleven of zelfs het vermogen je in een ander te verplaatsen (empathie) bij andere wezens dan mens en mensaap. Voorbeelden van een zeehond die een gewone hond uit het water redt of olifanten die hun stervende soortgenoot helpen en lijken te troosten zijn samen met een grote verdere bewijslast voor De Waal voldoende aanwijzingen dat empathie en medeleven net zo diep in de natuur wortelen als de strijd om het bestaan. De nadruk uitsluitend op de strijd leggen is volgens hem daarom even onwetenschappelijk als alleen maar kijken naar samenwerking.

De pleitbezorgers van het ‘ieder voor zich’ dat de afgelopen drie decennia in de mode was, deden juist dat echter. Zij benadrukten uitsluitend de hardheid van de natuur en vergaten de samenwerking tussen soortgenoten en soms zelfs over de grenzen van de eigen soort heen.

Interessant is ook dat De Waal over de grenzen van zijn vakgebied heen kijkt. Zo citeert hij Adam Smith die door rechtse economen veelvuldig is geciteerd in zijn bewering dat het najagen van het eigenbelang voor de maatschappij als geheel het beste is. Een ander boek begon diezelfde Smith echter met de volgende woorden: ‘Hoe zelfzuchtig de mens naar onze veronderstelling ook is, er zijn in zijn natuur duidelijke beginselen die hem belang doen stellen in het lot van anderen en die hun geluk voor hem noodzakelijk maken, ook al levert het hem niets anders op dan het genoegen om dat te zien.’ (Adam Smith, The theory of moral sentiments, Edinburgh 1759, p. 9). Aan het eind van De Waal’s boek komen we een uitspraak tegen die niet voor Smiths woorden onderdoet: ‘Een samenleving die louter op egoïstische motieven en de krachten van de markt stoelt, kan misschien rijkdom voortbrengen, maar niet de eenheid en het wederzijdse vertrouwen die het leven de moeite waard maakt’ (p. 245).

Deze woorden en de vele beschrijvingen van empathisch gedrag van mens en dier maken het boek van Frans de Waal een aanrader. Vooral voor mensen die nog twijfelen aan de gedachte dat de mens niet alleen een egoïstisch wezen is maar het ook nodig heeft om samen te leven.

Frans de Waal, Een tijd voor empathie. Wat de natuur ons leert over een betere samenleving, Uitgeverij Contact, Amsterdam/Antwerpen 2009, 311 p.,

ISBN 978 90 254 311 9

Lees online