Tribune 3/2002 Acht jaar Paars acht jaar ellende

Tribune 22 maart 2002

Dat het onder Paars alleen voor hoge inkomensgroepen en grote bedrijven beter werd, kun je de VVD politiek gezien nauwelijks kwalijk nemen. Zij wond er immers nooit doekjes om. Maar waar was de Partij van de Arbeid, de sociale vleugel van Paars? Waar was de grootste partij van ons land, toen de publieke sector ontmanteld werd en de zwakste schouders de zwaarste lasten te dragen kregen? ‘Veel gedaan, veel te doen’ luidt de verkiezingsleus van de PvdA. De Tribune laat zien wat we daarvan op basis van acht jaar Paars mogen verwachten.

et PvdA-verkiezingsprogramma voor 1994 bevatte een veelbetekenend zinnetje. Als het aan de sociaal-democraten lag zou er hooguit acht miljard gulden op de overheidsuitgaven worden bezuinigd. De VVD wilde echter het dubbele besparen en vervolgens kwam er in het eerste paarse regeerakkoord wonderlijk genoeg een nog grotere 'ombuiging' terecht: 18 miljard. Kiezersbedrog? Welnee, stelde de toenmalige PvdA-woordvoerder Rick van der Ploeg in een radiodiscussie: 'Die 18 miljard uit het regeerakkoord is eigenlijk hetzelfde als de 8 miljard uit ons verkiezingsprogramma.' Wie de logica daarvan niet begrijpt, is misschien geholpen met de regels die beoogd premier Ad Melkert ooit in zijn door het NRC gepubliceerde dagboek optekende. Over zijn ervaringen bij een politiek jongerencongres schreef Melkert: 'Hoe verneuk ik mijn buurman zonder dat hij het merkt, is het voortdurende parool.'

Acht jaar Paars hebben een verwoestend resultaat op onze samenleving gehad. In de zorg is het een puinhoop, het openbaar vervoer zit in een diep dal, justitie is uit balans en de volkshuisvesting stort in. Verder wordt er steeds hartstochtelijker geknaagd aan de sociale zekerheid en is ons onderwijs inmiddels het lachertje van Europa. Hoe is dat in godsnaam mogelijk met de PvdA als grootste partij? Want wat zag het er veelbelovend uit! Volgens de regeringsverklaring van 31 augustus 1994 koos het eerste paarse kabinet voor ‘een balans tussen economische dynamiek en sociale bescherming; een balans tussen het stimuleren van individuele verantwoordelijkheid van de burgers en gemeenschapszin, samenhang en cohesie; een balans tussen economische modernisering en ecologische duurzaamheid.’ De PvdA als het sociale gezicht van Nederland en als tegenhanger van de liberale VVD in de paarse coalitie. De zo vurig gewenste balans zou onder Paars wortel gaan schieten. Maar het liep allemaal anders. In werkelijkheid had Wim Kok bij zijn aantreden als premier de ideeën van de VVD allang omarmd. VVD'er Bolkestein had de eerste onderhandelingsronde getorpedeerd en als Kok überhaupt nog premier wilde worden, dan restte hem niets anders dan zijn mooie beloften te laten vallen. Hij zat er niet mee en de partij ook niet. In tegendeel. Amper anderhalf jaar later meldde Kok dat 'dit proces' voltooid was. 'Het afschudden van ideologische veren is voor een politieke partij als de onze niet alleen een probleem, het is in bepaalde opzichten ook een bevrijdende ervaring.'

Als regeringspartij nam de PvdA besluiten, of stemde in met maatregelen, die haaks stonden op alle gedane beloftes

De toon was gezet. Vanaf nu zou de PvdA als regeringspartij uitblinken in het roepen van aantrekkelijk en eerlijk klinkende plannen en beloftes, om vervolgens besluiten te nemen of in te stemmen met maatregelen die niets of zelfs precies het tegenovergestelde tot gevolg hadden. Bijvoorbeeld op sociaal-economisch gebied. Het belangrijkste doel van het eerste paarse kabinet was het creëren van meer arbeidsplaatsen. Werk, werk en nog eens werk was de oplossing voor alles en het concrete doel was tot 1998 ten minste 350.000 mensen extra aan een baan te helpen. Op het eerste gezicht lijkt dat doel gehaald: het aantal arbeidsplaatsen van 12 of meer uur per week groeide en het aantal werklozen daalde tot dat van vóór de grote recessie van begin jaren tachtig. Maar grote vraagtekens zijn op hun plaats. Tachtig procent van de banen die erbij kwamen bestond uit werk voor oproep-, afroep- en invalkrachten, uitzendarbeid, contracten van korter dan een jaar en deeltijdbanen. 'Deze marginale banen zullen bij een tegenzittende conjunctuur snel verloren gaan,' concludeerde Delsen & Garretsen. Ook van de doelstelling van de Melkertbanen, doorstroming naar 'echt' werk, kwam nagenoeg niets terecht. In tegenstelling tot de verwachtingen bleek werk, werk, werk met het oog op de armoedebestrijding ook al geen deuk in een pakje boter te kunnen slaan. Volgens de Armoedemonitor 1998 van CPB en SCP hebben werklozen met een laag inkomen een kans van één op zes om werk te vinden. Driekwart van de mensen die daar wel in slaagt, blijft in een situatie van armoede. Tegelijkertijd verslechterden zelfs de kansen op een baan van werknemers met een zwakke gezondheid. Dit ondanks het feit, dat volgens het regeerakkoord van 1994 de bezuinigingen en liberalisering op het gebied van de sociale zekerheid niet ten koste mochten gaan van chronisch zieke werknemers. Maar omdat werkgevers nu gedurende een jaar het salaris van een zieke werknemer moeten doorbetalen, selecteren bedrijven steeds meer op gezondheid. Een wet die werkgevers verbiedt om sollicitanten op een niet-lichamelijke functie medisch te onderzoeken wordt volgens het Ctsv (College van toezicht voor de sociale verzekeringen) door 44 procent van de werkgevers aan de laars gelapt.

In de praktijk bleek het nieuwe belastingstelsel van PvdA-staatssecretaris Vermeend alleen gunstig voor het kapitaal

Nog schrijnender zijn de gevolgen van de paarse belastingpolitiek. Doelstelling van het nieuwe fiscale stelsel dat vorig jaar werd ingevoerd was, dat de belastingheffing eenvoudiger, groener en 'arbeidsvriendelijker' moest zijn. Sympathieke uitgangspunten, maar in de praktijk bleek het nieuwe stelsel van PvdA-staatssecretaris van Financiën (nu minister van Sociale Zaken) Willem Vermeend alleen gunstig voor het kapitaal. De 'vergroening' bleek voor de kleinverbruikers te bestaan uit een fikse verhoging van de milieuheffing op gas en elektriciteit, terwijl de grootverbruikers ontzien werden. Verder werd met het nieuwe belastingstelsel de 'boxenstructuur' ingevoerd, waarbij voor diverse soorten inkomens afzonderlijke tarieven gelden. Kenmerkend is, dat inkomsten uit arbeid (box 1) veel zwaarder belast worden dan inkomsten uit kapitaal zoals aandelen in een BV, rente, dividend, huuropbrengst tweede woning (box 2 en 3). Hoe dat te rijmen valt met het draagkrachtbeginsel (hogere inkomens en vermogens betalen relatief meer belasting) dat de sociaal-democratie van oudsher bepleit, is onduidelijk. 'Progressie - de sterkste schouders dragen de zwaarste lasten - blijft bij uitstek de toetssteen voor het beoordelen van dergelijke fiscale hervormingen,' stelde minister Melkert ons vijf jaar geleden nog gerust. Een jaar later deed toenmalig fractiewoordvoerder Rick van der Ploeg hetzelfde. 'Veel van de meest vermogende en meest verdienende mensen betalen een te gering aandeel in de belastingen. Het principe dat de sterkste schouders de zwaarste lasten moeten dragen, moet in de visie van de PvdA weer in ere worden hersteld.' Maar de conclusie van vier Tilburgse hoogleraren belastingrecht (zie Tribune januari 2001) liegt er niet om: 'Feitelijk wordt het draagkrachtbeginsel begraven en zijn we qua fiscale beschaving terug in de 19de eeuw.' Nog een conclusie: Met zijn belastinghervorming zou PvdA'er Willem Vermeend cum laude geslaagd zijn voor de cursus 'Naadloos overnemen van de VVD-ideologie'. En wat deed de 45 man sterke PvdA-Kamerfractie? Niets. Alleen GroenLinks, SGP en SP stemden tegen het belastingplan.

Wie naar de Kamerdebatten kijkt, weet dat niet de SP in de afgelopen jaren de ‘tegenpartij’ was, maar de PvdA

Nadere bestudering van houding en koers van de PvdA-fractie levert trouwens meer interessante inzichten op. In Kamerdebatten bleken vooral de PvdA-parlementariërs consequent tégen verbetervoorstellen in zorg en onderwijs te zijn. Zo stemden zij onder meer tegen meer geld voor die twee beleidsterreinen, tegen betere salarissen voor verplegend personeel, tegen fatsoenlijke opvang voor daklozen, tegen meer bedden op intensive care-afdelingen, tegen een halt aan de sponsoring van scholen en tegen het kleinschaliger maken van scholen, zelfs tegen het aanpakken van armoede onder kinderen. SP-fractievoorzitter Jan Marijnissen: 'Wie naar de Kamerdebatten kijkt, weet dat niet wíj de afgelopen jaren de 'tegenpartij' waren, maar de PvdA. Terwijl wij vóór al hun voorstellen hebben gestemd die een verbetering inhielden, hebben zij systematisch bij al onze voorstellen ter verbetering van het beleid tégen gestemd.'

En ondertussen behoren wachtlijsten, vermijdbare sterfte, groeiende personeelstekorten en steeds meer daklozen tot het vaste meubilair in onze zorg, terwijl volgens cijfers van de OESO (Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling) van de dertig industrielanden alleen Turkije minder aan onderwijs besteedt dan Nederland.

SP'er Remi Poppe, die na acht jaar Kamerlidmaatschap het parlement gaat verlaten, weet hoe het in de praktijk gaat. 'Het is een lastige strijd tegen de PvdA. Neem nou het paarse volkshuisvestingsbeleid. Met name in de grote steden zijn gigantische wachtlijsten ontstaan van mensen met een laag inkomen. Corporaties slopen huurwoningen en zetten er koopwoningen voor in de plaats. Wat je krijgt is pure woningnood. Ik heb in de Kamer talloze keren gewaarschuwd voor de gevaren voor de lage inkomensgroepen. Poppe, in principe heb je gelijk, maar we moeten de problemen zien aan te pakken binnen het beleid zoals het nu is, krijg ik bijvoorbeeld van PvdA-Kamerlid Duivesteijn te horen. En dan komt hij met allerlei voorstellen die ik dan wel kan steunen, maar die geen verbetering zijn. Hooguit iets minder slecht. Kijk, Hofstra van de VVD zegt gewoon: Zolang de mensen nog auto kunnen rijden, kunnen ook de huren omhoog. Dan is het duidelijk waartegen je vecht. Maar de PvdA past zich aan aan een situatie waarvan ze zelf min of meer toegeeft dat die bestreden moet worden.'

Jarenlang keek de PvdA met de handen in de zakken toe hoe overheid en publieke sector van elkaar losgeweekt werden

De rode draad die door het optreden van de PvdA lijkt de lopen, is het ontbreken van een rode draad. Woorden en daden zijn vaak zó tegenstrijdig, dat een cartoonist die de sociaal-democraten wil karakteriseren slechts twee mogelijkheden heeft: een groot vraagteken óf een figuurtje wiens hoedje met de wind meewaait. Boog de partij diep voor het heilige geloof in de markt van de VVD, de actualiteit noopt PvdA'ers maar al te vaak tot geheel 'nieuwe' inzichten. De PvdA-coryfeeën Bram Peper en Adri Duivesteijn beseften na de 11de september ineens dat 'we niet zonder politiek domein kunnen en niet zonder de overheid die de collectieve waarden behartigt'. Dat hun partij twaalf jaar lang met de handen in de zakken toekeek hoe overheid en publieke sector van elkaar losgeweekt werden, laten Peper en Duivesteijn maar buiten beschouwing. De opkomst van Pim Fortuyn was voor de sociaal-democraten aanleiding om zich geïrriteerd te tonen over het falende terugkeerbeleid en ook legden ze plotseling interesse aan de dag voor een verscherping van de vreemdelingenwet.

Is er dan misschien nog peil te trekken op Ad Melkert, voormalig minister van Sociale Zaken en Werkgelegenheid, huidige fractievoorzitter en beoogd premier van Nederland? Antwoord: nee. Met het grootste gemak zwerft Melkert tussen de posities van linksbuiten, mid-midden en rechtsbinnen op het politieke speelveld. 'We moeten dichter uitkomen bij de klassieke linkse ambities. Eerlijk delen moet het kenmerk blijven van onze samenleving,' zei Melkert drie jaar geleden in Netwerk. Toen Jan Marijnissen hem enkele maanden later herinnerde aan de inkomensafhankelijke kinderbijslag, een oud PvdA-plan, zei Melkert echter: 'Verwijzingen naar ons gedachtegoed in de jaren tachtig vind ik niet altijd even inspirerend.' Het thema privatisering van de sociale verzekeringen levert ook al geen duidelijk beeld van Melkert op. 'We kiezen voor meer marktwerking in de sociale verzekeringen. Als blijkt dat particuliere verzekeraars het publieke beleidsdoel beter en goedkoper kunnen realiseren, dan is daarmee het algemeen belang gediend,' luidt een passage uit een conferentietoespraak uit 1997. Een jaar later echter, vlak voor de Kamerverkiezingen zei hij: 'Sociale uitkeringen privatiseer je niet. Als de VVD die grens niet accepteert, komen ook de grenzen van samenwerking in zicht.'

‘Melkert heeft een masker. Daarachter zit berekening en uiteindelijk angst dat een ander slimmer speelt’

En zo gaat het maar door. Over de oorlog in Kosovo: 'Als er actie moet worden ondernomen zal voorlopig van de NAVO-infrastructuur gebruik moeten worden gemaakt.' (Algemene politieke beschouwingen, september 1999). Drie jaar later: 'Er valt nog veel te vragen over de kwaliteit van het scenario-denken bij de NAVO en over het verwachtingspatroon bij de exclusieve inzet van het luchtwapen.' Over het asielbeleid (vlak voor de Statenverkiezingen in 1999): 'Ik vind dat we het ons niet meer kunnen veroorloven de verantwoordelijkheid over te nemen voor mensen die hier zorgvuldig zijn gehoord, maar zijn afgewezen. (…) Dat betekent: geen aanspraak meer op voorzieningen hier.' Maar vorig jaar mei: 'Onze samenleving kan rijker worden van de kennis en energie uit andere landen. Dus wij staan - uit welbegrepen eigenbelang - open voor arbeidsimmigranten uit ontwikkelingslanden.'

Bijzondere vermelding verdient Melkerts 'stellingname' ten opzichte van de Zalmnorm. 'Extra geld voor onderwijs, zorg en infrastructuur dragen ertoe bij dat we een langdurige economische groei van minimaal drie procent kunnen waarmaken. Met die groei kunnen we op termijn de staatsschuld aflossen. Dat is de volgorde,' zei hij in het NRC van december 1999. In De Telegraaf driekwart jaar later vond hij echter, dat de verwachte inkomstenmeevaller van ruim 20 miljard volledig in het aflossen van de staatsschuld gestoken moest worden. Maar in Volkskrant Magazine van 5 mei 2001 ineens: 'Die jarenlange gesel van Financiën dreigt de rijksoverheid in de gevarenzone te brengen.' Om uiteindelijk in Forum (september 2001) te zeggen: 'Die (laatste - red.) opmerking is soms verkeerd opgevat. Ik had geen kritiek op de financiële systematiek van het kabinet. Mijn verwijt was ook niet gericht tegen het ministerie van Financiën. Dat heeft zich de laatste jaren een sterke positie verworven een daaraan moet niet worden getornd.'

'Melkert heeft een groot vermogen de positie die hij op dat moment heeft volledig uit te buiten,' zei oud PvdA-voorzitter Max van den Berg. Herman Verbeek, oud-voorzitter van de PPR verwoordde het anders in Het Parool: 'Melkert heeft een masker. Daarachter zit berekening en uiteindelijk angst dat een ander slimmer speelt. Als schaker kun je niet openhartig zijn.'

Wie ondanks alles toch het ware gezicht van Ad Melkert en zijn partij kent, kan met een gerust hart PvdA gaan stemmen op 15 mei. Wie geen buren heeft ook.'