Tribune 2/2002 Laten ze die JSF lekker in Amerika houden!

Tribune 22 februari 2002

Het is de grootste defensie-order aller tijden, maar de uiteindelijke kosten zijn nog volstrekt onduidelijk. Over nut en noodzaak van de Joint Strike Fighter (JFS) werd echter nooit gepraat. Want als het bedrijfsleven winst verwacht en met de Amerikanen mee mag doen, is de rest niet meer belangrijk. Schijnt het. Achteraf bleek alles al in kannen en kruiken te zijn. Nederland haantje de voorste in de nieuwe bewapeningswedloop?

Bush, Cheney en Lockheed wrijven zich in hun handen…

Begin jaren zeventig heetten de concurrenten Dassault Mirage en Saab Viggen/Draken. Ze kwamen uit Frankrijk en Zweden en kenners dichtten deze straaljagers grote kansen toe om de Starfighters van onze luchtmacht te vervangen. Maar wij hadden geen oog voor Europese toestellen. Terwijl Duitsland, België en Denemarken met de Italiaans/Duits/Britse Tornado, Dassault Mirage en Saab Draken een Europese 'slag om de arm' hielden, werd hier besloten volledig Amerikaans te gaan: de keus viel op de F-16 van fabrikant General Dynamics.

Nu, bijna dertig jaar later, lijkt de geschiedenis zich te herhalen. Opnieuw laat Nederland Europese opties links liggen en kiest het voor de Amerikanen. Tot grote woede van hun Europese producenten worden de Duits/Brits/Italiaans/Spaanse Eurofighter en de Franse Rafale blindelings gepasseerd en lijkt de race gelopen: we gaan meedoen aan de ontwikkeling van de Amerikaanse Joint Strike Fighter. De bedoeling is, dat er over een jaar of acht een gloednieuw gevechtsvliegtuig in productie genomen wordt. De deelnemende landen, waaronder Nederland, kunnen het toestel dan tegen korting bestellen.

VVD-Kamerlid Eric Balemans ziet het helemaal zitten. 'Deelname aan het JSF-project zal een positieve spin-off naar ons bedrijfsleven hebben. En dan denk ik aan firma's als Stork en Holland Signaal. Bovendien zijn we goedkoper uit, dan wanneer we voor de Rafale of de Eurofighter kiezen. Europees denken is Europees kopen, vinden sommigen. Maar ik zie echt niet in waarom we dat zouden moeten doen. Van die zogenaamde gemeenschappelijke Europese defensiepolitiek is tot nu helemaal niets terechtgekomen. Je moet gewoon realistisch blijven. Idealisme is goed, maar niet als je de belastingbetaler de rekening ervan onder de neus drukt. Als de BV Nederland kan meeprofiteren van deelname aan de JSF, zeg ik: Waarom niet?' aldus Balemans.

Als de F-16 zo goed beviel, waarom zou dat toestel dan nu ineens zo nodig vervangen moeten worden?

Ook luitenant-generaal b.d. Ben Droste, voormalig bevelhebber van de Nederlandse luchtmacht en nu voorzitter van het Nederlands Instituut voor Vliegtuigontwikkeling en Ruimtevaart (NIVR) in Delft, pleit voor de JSF. Droste: 'Waar het om gaat is, of je als luchtmacht in de toekomst wilt blíjven presteren? Waarom deden we het zo goed in Kosovo? Omdat de F-16 als systeem uitstekend functioneerde'. Maar als die F-16 dan zo beviel, waarom zou je hem dan vervangen? Droste: 'Voor alle duidelijkheid: we zijn niet op zoek naar een nóg sneller of nóg wendbaarder toestel dan de F-16. In beginsel kijken we naar de JSF als onderdeel van een nieuw systeem van relevante data-uitwisseling en -verwerking. Net zoals je computer ook aanpassingen nodig heeft als je een nieuwe Windows-versie installeert.'

De vraag welke vijand in de toekomst een bedreigend, laat staan een vergelijkbaar 'systeem' zal hebben, blijft echter onbeantwoord. Eind jaren tachtig bleek bijvoorbeeld al, dat de zo gevreesde slagkracht van het Warschau-pact danig overschat was. En de nieuwe bedreiging - het terrorisme - hoeft weinig te vrezen van een nóg geavanceerder westers systeem. Het arsenaal hypermoderne bommenwerpers, jagers en vliegdekschip-toestellen dat in Afghanistan werd ingezet leidde immers niet tot de arrestatie van degene om wie de hele operatie uiteindelijk begonnen was: Bin Laden. En dus zet de militaire praktijk eens te meer een streep door de noodzaak van steeds modernere (én duurdere) gevechtsvliegtuigen.

Ook technisch gezien lijkt vervanging van de F-16 voorlopig niet nodig. Uit cijfers van het ministerie van Defensie blijkt, dat de Nederlandse F-16's er anderhalf jaar geleden pas gemiddeld de helft van de ten doel gestelde 6000 vlieguren op hadden zitten. En aangezien het aantal vlieguren van F-16's de afgelopen jaren sterk is gedaald, zal niet eerder dan rond 2020 het maximum zijn bereikt.

‘Meer verdienen voor het bedrijfsleven! De krijgsmacht is toch niet opgericht om geld voor bedrijven binnen te halen?’

Staat de militaire en technische noodzaak van de JSF al ter discussie, afgelopen najaar trok het Centraal Planbureau ook nog eens de veronderstelde economische voordelen sterk in twijfel. Volgens het CPB is het 'JSF-deelnameticket' van 800 miljoen euro veel te duur en kan de beoogde werkgelegenheid ook in andere sectoren gerealiseerd worden. 'Dat klopt niet helemaal,' werpt VVD'er Eric Balemans tegen, 'want het CPB heeft de royalties op patenten van bedrijven niet verdisconteerd.'

'Van dat argument word ik warm noch koud,' zegt SP-Kamerlid Harry van Bommel. 'Balemans zegt alleen: Er valt nog meer te verdienen voor het bedrijfsleven. Maar de krijgsmacht is toch niet opgericht om geld voor bedrijven binnen te halen?! Iedereen heeft het maar over het economisch belang en het wel of niet Europees kiezen. Blijkbaar vraagt niemand zich echter af of we die JSF eigenlijk wel nodig hebben. Die cruciale vraag is nooit in de Kamer aan de orde geweest. We moeten zo snel mogelijk een nut en noodzaak-debat met de regering voeren. Want het geld is hard nodig voor investeringen in bijvoorbeeld onderwijs en zorg,' vindt de SP'er.

Waar de discussie zich in de jaren zeventig vooral toespitste op de kwaliteiten van de F-16, schijnt het JSF-verhaal uitsluitend nog te draaien om winstverwachtingen van de industrie. En dat is des te opmerkelijker, omdat Nederland destijds met Fokker (als onderdelenleverancier van de F-16) nog beschikte over een zogenoemde 'zelfscheppende' luchtvaartindustrie. Nu is er alleen sprake van een enkele toeleveranciers, die in de rij staan om samen met Lockheed Martin de JSF te mogen bouwen.

Voor het belang van onder meer Stork, Urenco en Philips is het kabinet bereid om bij wijze van voorschot 378 miljoen euro steun te verlenen. Met de vervanging van de F-16 is in totaal zo'n zes miljard euro gemoeid. Hóópt men, want hoeveel de JSF tenslotte gaat kosten staat nog lang niet vast. De huidige stuksprijs van 39,5 miljoen euro is gebaseerd op een uiteindelijke verkoop van 4500 toestellen, maar garanties dat dit aantal gehaald zal worden zijn er niet. Van Bommel: 'Bovendien tonen eerdere projecten - zoals met het spionagevliegtuig Sperwer en het antitankwapen Trigat - aan, dat vertragingen en prijsoverschrijdingen meer regel dan uitzondering zijn.'

Wat vindt Defensie eigenlijk zelf van alle ophef rond de straaljager? 'Helemaal niets,' zegt persvoorlichter Beeksma. 'Het beeld is ontstaan dat Defensie per se met de Amerikanen in zee wil, maar dat is niet juist. Het blijft een politieke beslissing. Er zijn drie goede vliegtuigen en wij willen gewoon het beste,' aldus Beeksma. Niettemin meldde zich reeds in 1997 een Nederlandse luchtmachtofficier bij het JSF-projectbureau in Washington. Dat gebeurde onder bevel van luitenant-generaal Droste. 'Je moet dat zien als een soort informatie-abonnement,' zegt Droste nu. 'In 1997 ging Nederland inderdaad een relatie aan met de Amerikanen. Wat in Washington gebeurde, was niet meer dan vooruitzien.'

De tweede cruciale vraag is of Nederland kiest voor het instandhouden van het militair industriële complex

'Ik zou wel eens willen weten wat er in Washington allemaal afgesproken is,' zegt Harry van Bommel, die huivert bij de gedachte aan Nederland als haantje de voorste in een nieuwe bewapeningswedloop. Het SP-Kamerlid: 'De Verenigde Staten hebben de defensie-uitgaven met 15 procent verhoogd. Ze geven daar nu per jaar 400 miljard dollar aan uit. En dus komen we bij een tweede cruciale vraag: kiest Nederland voor het instandhouden van het militair-industriële complex?'

De Amerikanen willen het antwoord op die vraag maar wat graag weten. Herhaaldelijk oefenden ze druk uit op Den Haag om toch vooral haast te maken met de beslissing ten gunste van de JSF. Vice-president Dick Cheney had er begin december vorig jaar zelfs een telefoontje met premier Kok voor over. Want de industriële belangen zijn enorm. Eind oktober 2001 ging er een flinke schok door de Amerikaanse (gevechts-) vliegtuigindustrie, toen de regering Bush na vijf jaar wikken en wegen de JSF-bouwopdracht definitief aan het Texaanse Lockheed verleende. Vliegtuigbouwer Boeing, toen ook nog in de race, werd feitelijk in één klap van de defensiemarkt geveegd. Boeing is namelijk tevens fabrikant van de F-15 en de F-18 en uitgerekend die vliegtuigen staan op de nominatie om vervangen te worden door de Joint Strike Fighter.

De F-22 kan nog flink wat roet in het eten gooien van de JSF-bouwers. En in dat van het Nederlandse bedrijfsleven

De toekomstige dominantie van Lockheed op de defensiemarkt zal in het Witte Huis wellicht reden voor een feestje zijn geweest. Want de tandem Bush-Cheney onderhoudt warme contacten met het concern uit Fort Worth in Texas. Als gouverneur van die staat wilde Bush in 1997 de sociale voorzieningen en grote delen van de gezondheidszorg in Texas privatiseren en de uitvoering ervan in handen van Lockheed geven. Felle burgerprotesten en interventie van de Clinton-regering weerhielden hem er tenslotte van. Een paar jaar later was Lockheed een van de gulle sponsors, die de verkiezingskas van Bush/Cheney spekten. Cheney's vrouw Lynne zat in de raad van bestuur van de multinational.

De economische en politieke belangen zijn dus groot. Het toestel zelf daarentegen lijkt nog maar bijzaak. In Amerikaanse defensiekringen wordt openlijk getwijfeld aan de haalbaarheid van de JSF als een allround-vliegtuig, dat de specifieke capaciteiten en kwaliteiten van de huidige te vervangen toestellen (onder meer de F-18, F-16, F-15, AV-8B Harrier en A-10 Thunderbolt) in zich kan verenigen. Experts zien meer toekomst in de ontwikkeling van onbemande vliegtuigen en volgens berichten in de Washington Post, heeft de Amerikaanse luchtmacht (USAF) zelf een sterke voorkeur voor de gloednieuwe F-22, waarvan de ontwikkeling al in een veel verder stadium is. Die F-22 kan overigens nog flink wat roet in het eten van de JSF-bouwers gaan gooien, want dit toestel wordt als een kanshebber voor de Amerikaanse luchtmacht beschouwd. En het zou niet de eerste keer zijn dat het Pentagon plotseling besluit de beloofde productieaantallen (in het geval van de JSF circa 4500 stuks) resoluut te verlagen. In dat geval zou de voorspelde winst voor (vaderlandse) bedrijven grotendeels verloren zijn. Zowel de Nederlandse zakenwereld als de Koninklijke Luchtmacht, moeten dus maar afwachten wat ze met de JSF uiteindelijk in handen krijgen. De kist moet immers nog gebouwd, getest én verkocht worden.