Raad moet burgemeester kiezen
Bezoekers uit het buitenland is vaak moeilijk uit te leggen dat burgemeesters in Nederland door de regering worden benoemd. Waarom mogen burgers hier niet zélf hun hoogste lokale bestuurder kiezen? Diezelfde bezoekers zijn echter ook onder de indruk van de sterke positie van de gemeenteraden, zonder wie de burgemeester niet kan besturen. De voorstellen van minister De Graaf voor de direct gekozen burgemeester beperken de macht van de volksvertegenwoordigers.
De direct gekozen burgemeester is een verbetering in vergelijking met de benoemde burgemeester, maar de voorstellen van De Graaf zijn slecht doordacht. Tijdens de nieuwe burgemeestersverkiezingen zal een kandidaat zichzelf moeten profileren tegenover andere kandidaten. We mogen hopen dat dit niet leidt tot ‘Amerikaanse toestanden’, waarbij vooral de bekendheid van een lokale popzanger, voetballer of kroegbaas doorslaggevend is. Het grootste probleem is echter het verkiezingsprogramma van zo’n burgemeester, dat haaks kan staan op de wensen van de gemeenteraad. Onduidelijk is wie in dat geval de baas wordt in de gemeente.
De Graaf gaat dit probleem uit de weg. Hij stelt dat de dwang tot samenwerking tussen burgemeester en gemeenteraad er toe zal leiden dat conflicten ‘vanzelf’ worden opgelost. De minister blijkt een naïef idee te hebben van het lokaal bestuur: problemen verdwijnen hier zelden vanzelf. Bovendien is het staatsrecht juist bedoeld om uitsluitsel te geven in dergelijke bestuurlijke conflicten.
Ook over de macht van de nieuwe burgemeesters is in de voorstellen van De Graaf nog veel onduidelijk. Nederlandse burgemeesters hebben nu een beperkte taak, meestal openbare orde en veiligheid. En zelfs voor dit beleid zal de burgemeester veelal instemming nodig hebben van de gemeenteraad. En dat is goed, want de raad vertegenwoordigt de lokale politieke meningen en voorkeuren.
Dit betekent ook dat de nieuwe burgemeester geen zinvol verkiezingsprogramma aan de bevolking kan voorleggen. Met gebroken verkiezingsbeloften zullen zij de politiek immers niet dichter bij de burgers brengen. Het alternatief is dat de direct gekozen burgemeester meer macht opeist. Als de burgemeester zijn of haar beloften wél nakomt zal deze de confrontatie moeten aangaan met de gemeenteraad. En deze eveneens direct gekozen volksvertegenwoordiging heeft dan weinig mogelijkheden om zich van een dwarsliggende burgemeester te ontdoen: beiden hebben immers de steun van de kiezers. Het zijn alleen zij die de nieuwe burgemeester na vier jaar weer kunnen wegstemmen.
Het gevaar van deze ‘cohabitation’ is dat het lokale bestuur wordt lamgelegd, doordat voorstellen van de burgemeester geen meerderheid halen in de gemeenteraad, en andersom voorstellen van de raad door de burgemeester niet worden uitgevoerd. Vertrouwen op een goede afloop, zoals minister De Graaf doet, lijkt ons in zo’n geval geen goed idee.
Profilering door een burgemeesterskandidaat is wel mogelijk als de burgemeester zijn eigen wethoudersploeg mag meenemen. Het beleid van de burgemeester wordt dan gemeentelijk beleid. Dit is de manier waarop bijvoorbeeld in Frankrijk gemeentebesturen worden gekozen. In de werkelijkheid van alledag betekent dit dat één persoon – de burgemeester – erg veel macht in handen krijgt en amper nog gecontroleerd of bijgestuurd kan worden door de inmiddels machtloze gemeenteraad. Met de direct gekozen burgemeester halen we een sterke lokale president in huis, maar verliezen we de controle van lokale volksvertegenwoordigers.
Het is van tweeën een: óf we kiezen voor een machtige, direct gekozen burgemeester met de bijbehorende bevoegdheden, óf we houden ons aan de vertegenwoordigingsdemocratie zoals we die nu kennen. De SP hecht veel belang aan een echte vertegenwoordigingsdemocratie. Daarbij hoort de raad het hoogste orgaan te zijn. Dit betekent gelukkig niet dat we moeten vasthouden aan de huidige benoemde burgemeester. Veel beter zou het zijn om de burgemeester, net als nu de wethouders, door de gemeenteraad te laten kiezen – een voorstel dat volgens de verkiezingsprogramma’s mag rekenen op een grote meerderheid in de Tweede Kamer. Zo komt een einde aan het circus van de partijpolitieke benoemingen en wordt tegelijk de lokale democratie versterkt.
