Bos moet de moraal aan de macht brengen

'Die klapdeurtjes heten trouwens gewoon tourniquets,' verbeterde Mat Herben PvdA-leider Wouter Bos tijdens het laatste Lijsttrekkersdebat op 21 januari. Hij reageerde op de discussie over waarden en normen die Bos kort daarvoor had gevoerd met Jan Peter Balkenende. De opmerking van Herben is niet alleen vermakelijk, maar ook typisch voor de bloedarmoede van het politieke debat tijdens de afgelopen verkiezingscampagne.

Balkenende startte in aanloop naar de campagne het waarden en normen-debat, maar haakte af op het moment dat de morele implicaties van zijn eigen beleid in de discussie werden be-trokken. Toenmalig LPF-minister Herman Heinsbroek zag eerder wel een rol weggelegd voor de politiek, maar diens voorstel voor een reclamecampagne was weinig inhoudelijk. Gerrit Zalm, die zich had geërgerd over de 'tegeltjeswijsheden' in het regeerakkoord, zag helemaal geen brood in politieke discussie over moraal.

Ook Bos bracht de moraaldiscussie weinig verder. In zijn debat met Balkenende, op de slot-avond van de campagne, verengde hij het probleem tot het wel of niet plaatsen van toegangs-poortjes in tram en metro, waarna de discussie door Herben op vakkundige wijze tot een pa-rodie werd gemaakt. Toch is er veel af te dingen op het morele gehalte van het overheidsop-treden in de laatste twee decennia, ook onder Paars. Aan de PvdA is nu, als winnaar van de verkiezingen, de mooie taak om in de politiek de moraal opnieuw aan de macht te brengen.

Moraal aan de macht Hoe verschillend beide heren ook zijn in uiterlijk en presentatie, toch werd Bos tijdens het debat met Balkenende een spiegel voorgehouden: vóór hem stond een man die in mei 2002 de christen-democratie electoraal uit het slop had getrokken. Een dag later zou Bos hetzelfde doen met de sociaal-democratie. In navolging van Balkenende bracht hij zijn partij op 22 ja-nuari opnieuw in het centrum van de macht. Niet alleen electoraal, maar ook op ideologisch gebied zou Balkenende voor Bos echter een voorbeeld kunnen zijn.

Gedurende de Paarse oppositiejaren van het CDA was Balkenende een belangrijke initiator van de ideologische vernieuwing binnen de christen-democratie, die in aanloop naar de ver-kiezingen van vorig jaar haar beslag kreeg door de uitgave van Anders en beter. Belegen christelijke begrippen als 'soevereiniteit in eigen kring' en het 'subsidiariteitsbeginsel' kregen in dit boek een modern jasje. Balkenendes alternatief was het 'primaat van de samenleving', waarbij de overheid moet vertrouwen op het probleemoplossend vermogen van 'maatschap-pelijke organisaties'. Om aan deze vrijheid en verantwoordelijkheid opnieuw ruimte te geven moet de greep van de overheid op de samenleving, door subsidiëring en regels, verminderen. Ook Bos zal snel werk moeten maken van de ideologische vernieuwing van de sociaal-democratie.

De totstandkoming van de regering-Balkenende daarentegen is voor Bos een waarschuwing: op het moment dat Balkenende met VVD en LPF een regeerakkoord sloot verloor hij veel van de ideologische veren waarmee hij zich de jaren daarvoor had getooid. Het christen-democratische alternatief stelde veel vertrouwen in het probleemoplossend vermogen van organisaties als pensioenfondsen, omroepverenigingen, woningcorporaties, onderwijsinstel-lingen, ziekenhuizen en andere zorginstellingen. Dit beroep op instellingen als dragers van de publieke moraal werd echter niet ondersteund door het regeringsbeleid. Integendeel: meer marktwerking in onderwijs, zorg en veiligheid en bezuinigingen op schoolconciërges, verzor-gers en stadswachten waren hiermee in strijd. De politiek van de terugtredende overheid gaf ook ruimte aan liberale opvattingen over repressie. Als we mogen afgaan op Bos' campagne-bijdrage over tourniquets, dan lijkt hij dit idee te hebben overgenomen. Ook op veel andere punten laat de PvdA-leider zijn nieuwe kiezers nog in onzekerheid.

Het boek van Bos Het is een goede gewoonte dat lijsttrekkers in aanloop naar verkiezingen inzicht geven in hun politieke uitgangspunten. SP-leider Jan Marijnissen begon hier in 1996 mee, met het boek Tegenstemmen. Een Rood antwoord op Paars. Bij volgende verkiezingen verschenen Effe dimmen (1998), Schrale rijkdom (2002) en Nieuw optimisme (2003). Ook de uitgangspunten van tegenwoordig lijstrekker André Rouvoet van de ChristenUnie zijn na te lezen, in Politiek met een hart (2000). In mei 2002 verschenen Pim Fortuyns De puinhopen van acht jaar Paars en Balkenendes Anders en Beter. In deze toegankelijke boeken schetsen de lijstrekkers op voor kiezers en journalisten begrijpelijke wijze de uitgangspunten op basis waarvan deze par-tijen politiek willen bedrijven.

Opvallende afwezigen in deze opsomming zijn Bos en Zalm, lijsttrekkers van twee partijen die gedurende de Paarse jaren weinig hebben gedaan aan ideologische vernieuwing. Tijdens de afgelopen campagne werd door deze leiders in dit opzicht veel leentjebuur gespeeld. De VVD bepleitte onder leiding van Zalm een klassieke vorm van de liberale nachtwakersstaat, waarbij de overheid zich terugtrekt uit het publieke domein, maar waarschijnlijk onder in-vloed van de nog steeds succesvolle LPF gold dit niet op het gebied van veiligheid. Ook pro-blemen op het gebied van integratie en sociale cohesie werden door de VVD gemakshalve in termen van 'veiligheid' besproken.

Tot aangename verrassing van de SP liet Bos gedurende de campagne in toenemende mate een antiliberaal geluid horen, door openlijk afstand te nemen van de politiek van privatisering en marktwerking, zoals die onder verantwoordelijkheid van de PvdA de afgelopen twaalf jaar is gevoerd. Deze politieke koerswending werd op 7 december in NRC Handelsblad aange-kondigd door Frans Becker, Paul Kalma en Ed van Thijn. Daarmee werd niet alleen het poli-tieke functioneren van de PvdA aan de kaak gesteld, zoals eerder in het rapport van de com-missie-De Boer, maar werden ook voorstellen gedaan om een einde te maken aan de politieke bloedarmoede van de sociaal-democratie. In een pleidooi voor eerherstel voor het publieke domein zeggen de auteurs dat de PvdA teveel heeft verwacht van privatisering van overheids-diensten en bepleiten zij meer politieke regie. Misschien is dit een goed begin van ideologi-sche vernieuwing en aanleiding om bij aanvang van een eventuele regering met de PvdA alsnog te komen met een boek van Bos.

Nieuwe koers waarmaken Veel PvdA-kiezers, voor wie de politieke omslag een reden was om de partij op 22 januari alsnog hun vertrouwen te geven, zullen de partij de komende tijd met argusogen volgen. Commentatoren hebben er al veelvuldig op gewezen dat hun steun voorwaardelijk is: veel linkse kiezers hebben Bos uit strategische overwegingen hun stem gegeven, in de verwachting dat hij een liberale regering voorkomt. De PvdA zal zich ditmaal anders moeten opstellen tegenover het CDA dan tijdens het kabinet-Lubber III (1990-1994), toen een begin werd ge-maakt met de politiek van liberalisering. Als de partij de aangekondigde nieuwe koers niet kan waarmaken, zal het aantal zetels voor SP en GroenLinks - dat in historisch perspectief met 17 nog steeds ongekend hoog is - bij komende verkiezingen opnieuw toenemen.

Een nieuw sociaal-democratisch politiek programma is echter niet voldoende, de PvdA zal ook meer verantwoording moeten afleggen. De fout van Kok, die de PvdA in december 1995 - ook toen overigens met een beroep op Kalma - de ideologische veren afschudde, zal daarbij moeten worden hersteld. Linkse kiezers zijn benieuwd naar het PvdA-alternatief voor Balke-nendes 'primaat van de samenleving', dat in het regeringsbeleid van Balkenende I leidde tot verdere uitverkoop van de publieke sector. En naar de morele verantwoording van het nieuwe sociaal-democratische beleid. Een debat over tourniquets zal dan niet volstaan.

Ronald van Raak is medewerker van het wetenschappelijk bureau van de SP.