Van concurrentie op energiemarkt is nauwelijks sprake

Liberalisering van de energiemarkt zal voor de kleinverbruikers niet leiden tot de beloofde lagere prijzen en betere service. Concurrentie lijkt zich te beperken tot de grootverbruikers, aldus Ronald van Raak en Nico Schouten.

Sinds 1998 kunnen grootverbruikers vrij hun leverancier kiezen. Vanaf 2002 geldt hetzelfde voor middelgrote afnemers; vanaf 2004 voor kleingebruikers. De vrije energiemarkt belooft lagere prijzen en betere service. Door gebrek aan concurrentie buiten de sportvelden dreigt deze belofte voor met name de huishoudens en het midden- en kleinbedrijf een illusie te worden.

Vooruitlopend op de vrijmaking van de elektriciteitsmarkt heeft een proces van schaalvergroting plaatsgevonden: sinds 1998 beheersen de distributiebedrijven Essent, Nuon, Eneco en Remu de markt. Na een fusiegolf bleven ook vier grote producenten over (EPZ en de buitenlandse bedrijven E.ON, Reliant en Electrabel). Door verdere schaalvergroting wordt de Europese energiemarkt verdeeld tussen een klein aantal conglomeraten, die actief zijn in zowel productie als distributie. Een recent voorbeeld hiervan is de overname door Electrabel van Spark Energy.

Verdere schaalvergroting betekent weinig goeds voor de kleingebruikers. Dat beloven huidige ontwikkelingen in de elektriciteitsmarkt, die nu nog slechts vrij is voor grootverbruikers. Liberalisering van de stroom leidt bijvoorbeeld tot grote prijsschommelingen. Producenten houden de capaciteit bij voorkeur laag. Nuon-directeur R. Langenkamp klaagde op 3 juli in Het Financieele Dagblad dat zij om deze reden capaciteit 'in de mottenballen' zetten. Manipulaties met de capaciteit waren vorig jaar een belangrijke reden voor de stroomtekorten in Californië.

In Nederland waren dit jaar al driemaal enorme prijsschommelingen te zien op de onbalansmarkt en op de APX stroombeurs, die te maken hadden met de uitval van capaciteit. Op 23 mei viel door weersomstandigheden de Eemscentrale uit en door storingen een deel van de capaciteit in Gelderland. Het leidde tot een prijssprong van 30 naar bijna 500 euro per Mw. Nog groter was de sprong op 4 en op 6 juli, met pieken vanwege de zomerhitte tot 1500 euro. De rekening was in mei vooral voor Nuon en in juli voor het Schiedamse bedrijf ONS, bedrijven die van groot belang zijn voor de retail.

Op het eerste gezicht lijkt de concurrentie zijn werk te doen en het aanbod te vergroten. Nuon besloot samen met gasproducent Shell een nieuwe centrale bouwen. Ook door opvoering van de importcapaciteit (van 25% naar 30% of misschien zelfs 50%) zou de dreiging van een capaciteitstekort in Nederland kunnen worden bedongen. Maar stroom kan ook gemakkelijker worden geëxporteerd. Op de Europese elektriciteitsmarkt kunnen grote producenten met capaciteit gaan schuiven, waarbij de best betalende afnemers voorrang krijgen. Dit lijkt ook de achtergrond te zijn van tekorten in België en Nederland door reducties in de export van stroom in Frankrijk. Dit zagen we ook in de VS. In buurstaten ontstonden tekorten toen stroom tegen een hogere prijs in Californië kon worden afgezet.

Goedkoop kan op termijn wel eens duurkoop blijken. Energiebedrijven naken extra kosten. Ze besteden meer aan marketing en organisatiekosten, om klanten vast te houden. Bedrijven hebben ook meer kapitaalkosten. De vrije markt leidt bovendien tot grotere risico's in de bedrijfsvoering en daarmee tot minder langetermijninvesteringen, in bijvoorbeeld milieuvriendelijke productie en in onderhoud. Het MKB signaleerde in februari van dit jaar al dat er vaker storingen in de levering optreden dan vroeger. Ondernemers in Genemuiden hebben om deze reden eind september Essent aangeklaagd.

Het is de vraag of de grootverbruikers er als groep sinds 1999 op vooruit zijn gegaan. Volgens de vereniging van grootverbruikers VEMW stegen de prijzen in 2000 met 10%. Bij de vrijmaking van de markt voor middelgrote verbruikers per januari 2002 dreigt een valse start, zo meldde Het Financieele Dagblad op 18 september. De informatievoorziening is gebrekkig en 18.000 bedrijven hebben nog geen nieuwe meter aangeschaft. De extra kosten moeten worden terugverdiend door 'slim' in te kopen. Maar zoals grootverbruikers eerder hebben ervaren concurreren afnemers in al hun slimheid met elkaar en jagen ze daarmee de prijs weer omhoog.

Gelijke concurrentie voor kleinverbruikers is in 2004 evenmin te verwachten. Zij zullen weinig gebruik maken van de mogelijkheid om van leverancier te veranderen, hét beloofde voordeel van de vrije energiemarkt. Ervaringen in Duitsland en Groot-Brittannië tonen dat kleingebruikers terugschrikken voor extra kosten en het vele papierwerk.

Te verwachten is dat de distributiebedrijven een groter deel van hun kosten zullen doorberekenen aan de kleinere marktpartijen op de retailmarkt. Toezichthouder DTe laat dit toe. De tarieven voor service en onderhoud gaan al omhoog en ook hierop is geen toezicht. Bij verdere liberalisering van de energiemarkt worden vooral het midden- en kleinbedrijf en de huishoudens de verliezers van een ongelijke concurrentie.

Dr R. van Raak en drs N. Schouten zijn medewerkers van de SP.