Doodsoorzaak nummer één: het falen van de wereldmarkt

Op 16 december organiseert in Den Haag het ministerie van Buitenlandse Zaken een debat met het thema 'Medicijnen voor de Armen - de Wereldhandelsorganisatie en de Ontwikkelingslanden'. Doel van het debat is aandacht vestigen op knelpunten in de geneesmiddelenvoorziening voor de ontwikkelingslanden. Dat is hard nodig ook: ruim een op de drie wereldburgers heeft op het einde van de 20ste eeuw géén toegang tot essentiële geneesmiddelen. Ze zijn er domweg niet - of ze zijn onbetaalbaar voor het gros van de bevolking. Grote vraag: doen we iets aan deze schande, of blijft "doodgaan aan het falen van de markt" (James Orbinski, Artsen Zonder Grenzen) ook in de 21ste eeuw een van de voornaamste doodsoorzaken op onze planeet?

De farmaceutische industrie investeert nauwelijks in medicijnen voor tropische ziekten. De kernmarkt ligt in het Westen; hier worden winsten gemaakt van meer dan 30 procent door ondernemingen met omzetten van meer dan twintig miljard dollar per jaar. Het zijn de ziekten van de rijken die zoveel geld in het laatje brengen. Zelfs de geneesmiddelenmarkt voor huisdieren haalt een omzet van een miljard dollar in de Verenigde Staten. Pfizer (de producent van o.a. Viagra) biedt een medicijn voor honden met de symptomen van Alzheimer. Verder komen er binnenkort pillen voor honden die kampen met verlatingsangst. Scrip Magazine (mei 1999) meldde dat tussen 1975 en 1997 internationaal 1223 medicijnen werden geïntroduceerd, maar dat daarvan niet meer dan 13 bestemd zijn voor tropische ziekten. Volgens de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) gaat nog geen één op de tien onderzoeken uit naar ziekten die meer dan 90 procent van de wereldbevolking treffen. De recente golf van fusies en overnames in de farmaceutische industrie versterkt dit proces. Hoe groter de onderneming, hoe sneller ook het besluit valt dat onderzoek vooral toegespitst moet zijn op de meest winstgevende ziekten en condities. Die vind je niet in de arme Derde Wereld maar in het rijke Westen. Als er al medicijnen zijn, gaan de hoge prijzen voor geïmporteerde geneesmiddelen de draagkracht van het merendeel van de Derde Wereld-bevolking te boven; daarnaast zijn het met name de patenten in handen van de farmaceutische multinationals die de prijzen opdrijven. De wereld als zodanig barst van de geneesmiddelen - maar ze komen niet of nauwelijks dáár waar ze het hardste nodig zijn.

Op de bijeenkomst van de Wereldhandelsorganisatie (WTO) in Seattle riepen Artsen Zonder Grenzen en Health Action International (HAI) de lidstaten op de 'falende markt' in ieder geval op dit punt te corrigeren. Hun doelwit was vooral het 'TRIPs-Akkoord' (Trade-Related Intellectual Property) uit 1994. Dit akkoord eist dat de aangesloten landen hun nationale wetgeving op het gebied van 'intellectuele eigendomsrechten' aanpassen aan de grensoverschrijdende regels. Ontwikkelingslanden kunnen de invoering van TRIPs met maximaal tien jaar uitstellen. Het TRIPs-akkoord beoogde een einde te maken aan internationale "piraterij", maar de bescherming van patenten heeft tot gevolg dat nieuwe medicijnen lange tijd onbereikbaar blijven voor grote delen van de bevolking in arme landen. In verband met de aanhoudende kritiek nuanceerde de Amerikaanse president Clinton de 'patentdwang' in Seattle. Hij zei: "Bescherming van intellectueel eigendom is erg belangrijk voor een moderne economie. Hebben we het over HIV/AIDS-epidemieën en andere ernstige gezondheidsbedreigingen, dan zal de VS vanzelfsprekend het gezondheidsbeleid en het handelsbeleid zo aanpassen dat verzekerd wordt dat mensen in de armste landen het niet hoeven te stellen zonder de onmisbare medicijnen." Clinton noemde speciaal Zuid-Afrika. Daar stond onlangs een wet op stapel om medicijnen beschikbaar en betaalbaar te krijgen door parallelle import en het opleggen van dwanglicenties aan lokale producenten. De Amerikaanse farmaceutische industrie klaagde daarop dat haar intellectuele eigendomsrechten werden bedreigd. De Amerikaanse regering steunde haar industrie en dreigde Zuid-Afrika met handelssancties. Eenenveertig Amerikaanse en Europese ondernemingen dienden een klacht in bij het Hooggerechtshof in Pretoria. De wet wacht op deze wijze nog een lange weg. Deze cynische opstelling leidde tot scherp protest van o.a. consumentenbewegingen in de VS. Nadat enkele tientallen demonstranten waren opgepakt voor de deuren van PhRMA, het verbond van Amerikaanse farmaceutische ondernemingen, kwamen Amerikaanse media in actie. De New York Times noemde op 23 augustus 1999 de wensen van de Amerikaanse farmaceutische ondernemingen "de drijvende kracht achter het beleid van de VS ten aanzien van medicijnen voor de armen." Farmaceutische ondernemingen hebben volgens het dagblad weinig te verliezen indien landen in desastreuze gezondheidsomstandigheden in staat worden gesteld geneesmiddelen voor een lage prijs te kopen.

Het is niet eenvoudig om een pan-klaar plan op tafel te leggen om de tweedeling in de toegang tot geneesmiddelen tegen te gaan. Maar er zijn zeker alternatieven denkbaar voor het huidige beleid. Er valt te denken aan instelling van een internationaal publiek fonds, transparant en onder stringente controle, waaraan farmaceutische bedrijven gedwongen moeten worden mee te werken. Een andere mogelijkheid is het internationaal invoeren van dwanglicenties. De prijzen van geneesmiddelen in ontwikkelingslanden kunnen daardoor (althans volgens minister Herfkens van Ontwikkelingssamenwerking) met 75 procent naar beneden. Wemos, organisatie voor internationale gezondheidsvraagstukken, bepleit een beleid gericht op vergroting van lokale productie in ontwikkelingslanden. Daarbij valt te denken aan bevordering van joint-ventures voor eerlijke technologieoverdracht en innovatie. Hoe dan ook, als het Westen zich in de 21ste eeuw 'beschaafd' wil blijven noemen, dan zal er een geneesmiddel moeten komen voor de ziekte waarop James Orbinski, internationaal voorzitter van Artsen Zonder Grenzen, duidde toen hij aan een van zijn patiënten in de tropen zei over de ware aard van diens kwaal: "Sorry, you will die of market failure".