Ruim vier miljard gulden. Dat bedrag gaat jaarlijks alleen al op aan de uitvoering van de sociale zekerheid. Zoveel geld en geen enkele ondernemer die zich ermee kan verrijken? Dat mag niet, vinden de verzekeringsmaatschappijen en de paarse regering. Dus moet ook hier de markt zijn intrede doen. Dit gruwelbeeld is het gevolg:

Voor “de markt” valt er grof geld aan te verdienen

De sociale zekerheid gaat in de uitverkoop

Hoe komt in 2001 een gedeeltelijk arbeidsongeschikte aan zijn inkomen als hij ontslagen wordt uit zijn part-time baantje? Bijvoorbeeld zó: een beetje WAO van de ING-bank, een stukje WW van Interpolis en een restje aanvullende bijstand van VB-Accountants.

Sluipenderwijs zijn er de afgelopen jaren beslissingen genomen die de hele uitvoering van de sociale zekerheid op zijn kop zetten. En het meest opvallende daarbij is wel dat de regie van de overheid compleet ontbreekt.

De Ziektewet moet geprivatiseerd worden en in de WAO moet marktwerking worden ingevoerd. Dat stond te lezen in het paarse regeerakkoord van 1994. Over de toekomst van het sociaal zekerheidsstelsel op langere termijn zou een stevige maatschappelijke discussie komen. De eerste plannen zijn daadwerkelijk uitgevoerd en daarmee is de markt binnengehaald. Maar over de vraag waar het naar toe moet na 2000, is in de Kamer nog nauwelijks gesproken. Het gevolg is dat de politiek niets anders doet dan achter de feiten aan hollen. En die feiten zijn dat de uitvoeringsinstellingen (Uvi’s, die de WAO en de WW uitvoeren – zie het kader onderaan deze pagina) zichzelf inmiddels allemaal hebben omgebouwd tot holdings, waarin – naast de publieke sociale verzekerings-poot – ook een particuliere poot staat, die zaken als levensverzekeringen en pensioenen verkoopt. Vervolgens zijn die half-commerciële Uvi’s stuk voor stuk nauw gaan samenwerken met puur particuliere bedrijven. Bij gebrek aan eigen initiatief volgde de politiek de Uvi’s en de markt. Staatssecretaris De Grave van Sociale Zaken omschreef zelf de werkwijze van zijn ministerie eens treffend als muddling through: doormodderen. De Algemene Rekenkamer concludeerde dan ook vorig jaar dat het ministerie bezig is met een “stap voor stap”-benadering, maar dat niet duidelijk is waarheen die stappen leiden. De Rekenkamer stelde verder dat er onvoldoende garantie is dat de Uvi’s hun publieke taken scheiden van hun commerciële activiteiten en dat de bevoegdheden van het Ctsv (zie kader) ontoereikend zijn om voldoende inzicht te krijgen in de uitvoeringspraktijk.

“Het is net zoiets als een wolf afsturen op een kudde lammetjes”

Eindelijk, op de valreep van Paars I, hebben minister Melkert en staatssecretaris De Grave van Sociale Zaken eind april hun visie onthuld op de uitvoering van de sociale zekerheid in de volgende eeuw. Hun voorstel heeft een erg groot “laten we de ontwikkelingen maar volgen”-gehalte. Deze bewindslieden van PvdA en VVD willen de complete uitvoering overlaten aan de markt en de beperkingen opheffen die nu nog gelden voor de Uvi’s. Vanaf 2001 kan elke verzekeraar polissen sociale zekerheid gaan verkopen en kunnen bedrijfstakken en grote bedrijven hun eigen verzekeraar kiezen. In de plannen van Melkert en De Grave blijft de rol van de overheid beperkt tot de vaststelling van de polisvoorwaarden en de toekenning of weigering van de uitkeringen. Alleen de beslissing of iemand bijvoorbeeldeen WAO-uitkering krijgt, wordt dan nog genomen door een overheidsinstituut. De uitbetaling en ook de terugbegeleiding naar het arbeidsproces wordt inzet van concurrentie tussen verzekeraars en Uvi’s.

SP-Kamerlid Jan de Wit gruwt van deze “uitverkoop” van de sociale zekerheid. “Het stelsel is gebaseerd op solidariteit. Hierop het winstbejag loslaten is net zoiets als een wolf afsturen op een kudde lammetjes. Als bedrijven commerciële belangen krijgen bij een goedkopere uitvoering van de sociale zekerheid, gaat dat onherroepelijk ten koste van de kwaliteit. De druk om iemand uit de uitkering te gooien zal veel sterker worden, want dat levert rechtstreeks meer winst op. En wie moet straks tientallen puur commerciële uitvoerders controleren? Nu al kan het Ctsv geen greep krijgen op vijf Uvi’s…”

Steeds als er een suggestie wordt gedaan voor het “één-loketplan” breekt de pleuris uit

Dat de regie ontbreekt in Den Haag, blijkt ook uit de eindeloze discussies rond het SWI-loket. SWI staat voor Samenwerking Werk en Inkomen. Los van de marktwerkings-discussie ijvert het ministerie al jarenlang voor de instelling van één loket waarin de arbeidsvoorziening, de sociale diensten en de Uvi’s moeten samenwerken. Een uitstekend voornemen, maar er zit geen millimeter schot in. Want steeds breekt de pleuris uit als het ministerie een suggestie doet voor de invulling van het plan. Komen er evenveel loketten als er gemeenten zijn? Dat pikt de arbeidsvoorziening niet. Worden de huidige arbeidsbureaus omgevormd tot SWI-loketten? Dat is onaanvaardbaar voor de gemeenten. En hoe passen de commerciële Uvi’s van 2001 hierin? Hun onderlinge concurrentie moet de kosten drukken, is de paarse fabel. Maar hoe realiseer je dat als je tegelijkertijd toe wilt naar één loket? Je kunt onmogelijk zowel de concurrentie als de samenwerking stimuleren.

Dossiers en computerbestanden zijn goud waard voor commerciële verzekeraars

Een van de grote problemen die binnensluipen met de marktwerking in de sociale zekerheid is de handel in gegevens over mensen. Daarmee is namelijk grof geld te verdienen. Want hoe meer je weet over iemands situatie, hoe meer verzekeringen je hem kunt verkopen. Of je kunt je risico als verzekeraar beperken door de juiste mensen uit te sluiten, met behulp van je kennis van bijvoorbeeld de WAO-dossiers. De dossiers en computerbestanden van de Uvi’s zijn dus goud waard voor de commerciële verzekeraars. Dat beseffen ze maar al te goed en daarom hebben ze elk al snel een eigen Uvi ingepalmd. De Achmea-groep (onder andere Zilveren Kruis) werkt nauw samen met het GAK. De ING-groep heeft het SFB in de armen gesloten en Rabobank/Interpolis doet het met GUO/Cadans. Op papier is het de Uvi’s strikt verboden om gegevens van de publieke poot (WAO, WW) te gebruiken voor de marktgerichte activiteiten van de commerciële poot. De Uvi’s willen heel graag van dat verbod af, schreven ze in februari aan minister Melkert.

Nu al is de scheiding in de praktijk niet bijster strikt. Het SFB bijvoorbeeld tekende bij de rechter beroep aan tegen de dwingende aanwijzingen van het Ctsv om de databanken van de verschillende poten gescheiden te houden. In afwachting van een uitspraak in de slepende procedure, gedoogt het Ctsv nu dat de administraties verstrengeld zijn.

Het geritsel met privé-gegevens is de Registratiekamer een doorn in het oog

Vergelijkbare taferelen doen zich voor bij de arbeidsbemiddeling. Arbeidsbureau en sociale dienst mogen zonder toestemming van de werkzoekende geen persoonlijke gegevens verstrekken aan uitzendbureaus. Maar, zegt landelijk directeur Troost van de arbeidsvoorziening in de Volkskrant: “We hebben al een contract met Start en Vedior. In ruil voor het vinden van werk van 15.000 minder kansrijke werkzoekenden, krijgen zij inzicht in het bestand van plaatsbare werkzoekenden.”

Zulk geritsel is de Registratiekamer een doorn in het oog. Deze organisatie moet de bescherming van de privacy bewaken en trekt regelmatig aan de bel bij de arbeidsvoorziening en de Uvi’s. Voorzitter Hustings heeft er weinig vertrouwen in dat het allemaal goed komt. In de Volkskrant verzuchtte hij: “Als bezweringsformule staat steeds dat alles met inachtneming van de privacyregels moet gebeuren. Maar hóe dat moet, wordt er nooit bijgezegd.”

De werkelijkheid is anders dan de voorstanders van marktwerking beweren

Concurrentie verlaagt de uitvoeringskosten, aldus het belangrijkste argument van de voorstanders van marktwerking. De werkelijkheid is anders, zo blijkt in de Verenigde Staten. Daar bestaat de “Workers Compensation”, een verzekering voor de risico’s van loonverlies, medische kosten, revalidatie en het overlijden van een kostwinner. De polisvoorwaarden zijn wettelijk vastgelegd, maar bij de uitvoering kunnen de verschillende staten hun eigen weg kiezen. Sommige hebben daarbij gekozen voor een puur particuliere regeling, andere voor een verplicht staatsverzekeringsfonds. En wat blijkt, volgens de onderzoekers Aarts en De Jong in het economenblad ESB: “De uitvoeringskosten van de staatsfondsen liggen een flink stuk lager dan die van de particuliere verzekeraars. Zij hoeven geen voorzieningen voor reserves, belastingen en winstdelingen te treffen en zij hoeven geen acquisitiekosten te maken.”

In ons land is het niet anders. De herverzekering van het WAO-gat kost veel meer dan er bezuinigd is op de WAO zelf. De paarse tandzorgmaatregelen besparen 450 miljoen op het ziekenfondspakket. Maar de aanvullende verzekeringen die daardoor nodig werden, kosten het dubbele. Ook de commercialisering van de Uvi’s kost nu al geld. In 1996 maakten ze samen ruim 80 miljoen winst op hun publieke uitvoeringstaak. In de oude situatie zou dat bedrag volledig terugvloeien in de sociale fondsen en dus leiden tot lagere premies. Na enig geruzie tussen de fondsen en het Lisv (zie kader) is nu besloten, dat de Uvi’s de helft mogen houden.

“Je begeeft je op een hellend vlak als je de bijstandsverlening gaat vermengen met commercie”

Niet alleen de WW en de WAO worden uitgeleverd aan de markt. Sinds januari 1997 heeft de gemeente de uitvoering van de Bijstandswet deels uitbesteed. En wel aan GAK-Diensten, de marktgerichte poot van de GAK-holding. Zij verrichten de complete afhandeling van de aanvragen en heronderzoeken van een kwart van de Asser bijstandsontvangers. Hoofd Sociale Zaken Schonewille ziet er vooral voordelen in. “De overdracht van mensen die uitgetrokken zijn voor de WW verloopt veel soepeler. We werken veel meer samen met het GAK, waardoor we ons beter en sneller kunnen bezighouden met het zoeken van werk.”

Wat als méér bedrijven elkaar gaan beconcurreren op de uitvoeringskosten? Wordt de bijstandsklant dan niet de dupe, doordat de tijd ontbreekt om te kijken naar zaken als bijzondere kosten of huursubsidie? Schonewille: “Dat risico is natuurlijk aanwezig. Maar zo ideaal is de uitvoering door de gemeenten ook niet. Zo’n 200 sociale diensten zitten momenteel in de problemen. Daar wordt ook bezuinigd op de zorg voor de klant. Bovendien zullen wij nooit naar de prijs alléén kijken, maar ook bij de keuze van de uitvoerder het belang van de klant voorop stellen.” Volgens Jan de Wit zoekt Assen het in de verkeerde richting. “Als een gemeente problemen heeft met de uitvoering, moet ze die oplossen. Daarbij kunnen kleinere gemeenten heel goed een gezamenlijke sociale dienst opzetten. Je begeeft je op een hellend vlak, als je de uitvoering van een kerntaak van de overheid – en dat is bijstandsverlening – gaat vermengen met commerciële belangen.”

Wat is wat in de wereld van de uitkeringen? Hoe dynamisch de wereld van de uitkeringen is, blijkt mede uit de constante naams- en structuurveranderingen. Daarom een verklarende woordenlijst. Uvi is uitvoeringsinstelling. Daarvan zijn er vijf, die in de plaats gekomen zijn van de vroegere bedrijfsverenigingen: Cadans voor de zorgsector en de detailhandel, SFB voor de bouw, Uszo voor de overheid, GUO voor de agrarische sector en GAK voor alle overige bedrijfstakken. De Uvi??s voeren de WW, de WAO en het restant van de Ziektewet uit. Ctsv staat voor College van Toezicht op de Sociale Verzekeringen. Het is voortgekomen uit de “oude” Sociale Verzekeringsraad. Zijn taak is het controleren van de manier waarop de Uvi’s de wetten uitvoeren. Lisv (Landelijk Instituut Sociale Verzekeringen) is een andere organisatie waarmee de Uvi’s te maken hebben. Het instituut sluit (nu nog) de contracten af tussen de Uvi’s en de bedrijfstakken waarvoor zij de sociale zekerheid regelen.

Inhoud

• Nieuws: Het Binnenhof / Aktie / Bulletin Board
• Het geweldige resultaat van de SP bij de Kamerverkiezingen van 6 mei komt bepaald niet uit de lucht vallen. Aan de fundamenten ervan is vier jaar lang keihard gewerkt op vele fronten. Talloze acties, grootschalige ledenwerving en een doordachte en goed uitgevoerde campagne vormen de basis van het succes. De Tribune volgt het spoor terug.
• Interview: Vier jaar lang kon Agnes Kant warmlopen in de gemeenteraad van Doesburg en vooral in het P-team dat de kamerfractie ondersteund. Nu gaat de 31-jarige epidemiologe aan de slag als eerste vrouwelijke kamerlid voor de SP. “Ik heb geleerd mijn woede en verontwaardiging in argumenten om te zetten,” vertelt ze.
• Een beetje WAO van de ING-bank, een stukje WW van Interpolis en een restje aanvullende bijstand van VB-Accountants. Zo ziet het schrikbeeld eruit van de geprivatiseerde uitvoering van de sociale zekerheid anno 2001. Op de valreep onthulde Paars zijn plannen. Die luiden vooral: “Volg de markt maar!”
• “Wij worden geïntimideerd, getreiterd en misbruikt,” zeggen werknemers van de Sociale Werkvoorziening in Hengelo. Maar volgens de directie en de OR hebben we te maken met “een aantal gefrustreerden dat met modder smijt”. Verslag van een moeizame speurtocht naar de waarheid.
• De kwestie: Xenotransplantatie.
• Theo de Buurtconciërge; strip van Wim Stevenhagen