Naar de stembus in Azerbeidzjan

Het land ligt aan de Kaspische Zee in de Kaukasus, een regio waarvan in elk geval iedereen weet dat het er ‘onrustig’ is. En dan heb ik het niet over de talrijke aardbevingen die hier hebben plaatsgevonden. Zoals op wel meer plaatsen in de wereld is de onrust bepaald door gebakkelei over landsgrenzen. Die zijn in de historie van dit gebied vele malen gewijzigd en mede dankzij Stalin heeft de regio hier nu nog steeds last van.

Azerbeidzjan is een klein land (ongeveer twee keer Nederland) met 8 miljoen inwoners, maar wonen er tienduizenden etnische Azeri’s in Georgië, Rusland (de aangrenzende provincie Dagestan) en vooral in Iran. Het meest bekend is de slechte verhouding met Armenië, waarmee in de jaren '90 oorlog werd gevoerd om het gebied Nagorno-Karabach.

Dit gebied, officieel behorend aan het overwegend islamitische Azerbeidzjan, heeft een grote (christelijke) Armeense gemeenschap en op het moment houdt Armenië het gebied bezet. Bijna een miljoen gevluchte Azeri’s wonen nu verspreid door de overige delen van Azerbeidzjan. Een oplossing lijkt ver weg. Georgië heeft soortgelijke problemen met Rusland en het is duidelijk dat een vreedzame, coöperatieve regio voorlopig een utopie is.

De grote broer en vriend van Azerbeidzjan is Turkije, waar veel verwantschap mee bestaat, qua taal, maar bijvoorbeeld ook op het gebied van de scheiding van kerk en staat. Verder is er godsdienstvrijheid. Zo is er na de Sovjettijd veel energie gestoken in het herstellen van synagogen. De islam in dit land kenschetsen als ‘politieke ideologie’ zoals de PVV dat doet, zou ieders lachlust opwekken.

Bakoe

Bakoe, de hoofdstad, stond altijd al hoog op mijn verlanglijstje. Aanvankelijk zonder aanwijsbare redenen, maar later als bedevaartsoord. Want hier werd niemand minder dan Gary Kasparov geboren, een van de meest geniale schakers ooit. Tegenwoordig is hij politicus en zegt hij bij tijd en wijle de gekste dingen, maar dat hoort bij de absolute topschaker.

Zijn stad is er één waar je zo op het oog weinig merkt van een crisis: er wordt gebouwd, gebouwd en gebouwd. Het is er peperduur, het schijnt vaak keihard te waaien (waar de stad haar naam aan ontleent) en... het is omgeven door een olie- en gasindustrie op land, van een omvang die ik nog nooit eerder heb gezien.

‘Omgeven’ is niet helemaal het goede woord, want in de arme buitenwijken van Bakoe waar mijn stemlokalen zich bevonden, wonen de mensen gewoon tussen de buizen, de putten en de pompen. Ooit, bijna een eeuw geleden, voorzag deze regio meer dan de helft van de wereld van olie. En nu is het nog steeds een grote speler. Goed voor de economische groei, maar vaak vooral goed voor slechts een beperkt aantal portemonnees.

Land in transitie

Ik deed weer mee als waarnemer van de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa (OVSE). De OVSE bekommert zich om landen ‘in transitie’, zoals dat heet, en helpt ze met het tot stand brengen van vrede, mensenrechten en democratie.

Zoals altijd begint de verkiezingswaarneming met het aanhoren van de verhalen van waarnemers die hier al een paar maanden zijn, van vertegenwoordigers van de politieke partijen, van kritische organisaties van buiten de overheid en van de media. Het ene uur luister je naar vier humeurig ogende oude mannen die namens de staat vertellen hoe goed alles is geregeld, het volgende uur naar een aantal tegenstanders van het regime die aangeven wat er allemaal niet deugt.

Nooit gaat het over onderwijs, gezondheidszorg, armoedebestrijding, vrouwenrechten of de ontwikkeling van economische sectoren. Het leidt tot reacties van de aanwezigen, waarbij vooral die van de Engelsen altijd wat irriteren, want hoe terecht het ook is om te vragen waarom bepaalde journalisten gevangen zitten, en hoe begrijpelijk om te vragen waarom allerlei leden van de oppositie niet zijn toegelaten tot de verkiezingen: de toon verraadt morele superioriteit. Het blijft hun systeem met alle strubbelingen en moeizame veranderingen tegen ons systeem waarin een zekere mate van eerlijkheid gemeengoed is.

Door sommige kritische organisaties werden we hard uitgedaagd: wij waren toeristen en onze aanwezigheid gaf het regime slechts een extra legitiem karakter. De slotverklaring zou luiden dat “er weer een stap gezet was op weg naar een goed functionerende democratische rechtsstaat”. Verderop in de kleine lettertjes zouden pas alle tekortkomingen opduiken, maar de president zou alleen de hoofdconclusie gebruiken ter meerdere eer en glorie van zichzelf.

De voorzitter van dienst maakte hevig bezwaar, maar ik genoot erg van deze dappere man, want we zijn ook verwende mensen. Op donderdag worden we ingevlogen, op maandag zijn we weer weg en wat weten wij nou echt van het land af? Is het het geld wel waard om hier naar toe te vliegen, op kosten van het Rijk? Laten we dan in elk geval luisteren naar de sussende apparatsjiks en de kritische modernen.

De verkiezingsdag

Op de verkiezingsdag zelf word je gekoppeld aan een (leuke Portugese) collega, een uitstekende vertaalster en een te dikke chauffeur die zijn beklag doet over zijn verloofde die zijn ouders voor hem hebben uitgekozen. Het maakt zo’n dag altijd bijzonder omdat deze lang en intensief is.

Ieder stemlokaal is weer anders. Dan word je stralend aangekeken, dan weer stuurs. Een constante factor was een telefoontje aan de voorzitter van het stembureau, een paar minuten na onze aankomst, waarop wij subiet werden gesommeerd onze pasjes af te geven voor registratie. Ook was er een man bij eens stembureau die er bij het volgende stembureau weer was en bij het daaropvolgende stembureau weer. We vertelden hem hoe toevallig we dat vonden en dat vond hij ook.

Pas halverwege de dag wordt het echt interessant: een flink aantal mensen heeft gestemd en je krijgt een indruk van de opkomst. Een standaardvraag is: hoeveel mensen hebben er al gestemd? Als je dan als antwoord krijgt 500, maar je ziet in de doorzichtige stembus dat daar toch echt maximaal 300 biljetten in zitten wordt het tijd om beter te gaan opletten. Dat kan door bijvoorbeeld de stemlijst, waarop mensen hun handtekening moeten zetten uitvoerig te controleren. Wij mogen dat doen, maar het wordt ons nergens in dank afgenomen. Zeker niet wanneer we in stilte constateren dat veel handtekeningen op elkaar lijken.

Om 7 uur sluiten de stembussen, we kiezen een bureau uit waar we de sluiting zullen observeren. We wijken af van de volgorde die de chauffeur voor ons had bedacht en dat leidt tot enig misbaar. Klokslag 7 uur meldt de voorzitster van het stemlokaal dat het afgelopen is. Er gaat een deur open naar een andere kamer en in hoog tempo verdwijnt de stembus naar binnen. Als wij nog geen halve minuut later binnenkomen liggen alle stembiljetten al uitgespreid op tafel.

Het totaal aantal stembiljetten van dat bureau is bekend (a), het totaal aan werkelijk uitgebrachte stemmen wordt genoemd (b), de niet gebruikte biljetten worden geteld (c). En a zou gelijk moeten zijn aan b + c. Onervarenheid kan een rol spelen, de zenuwen dat wij over hun schouder meekijken, afleiding door de telefoon van de voorzitster die de hele tijd gaat, hoe het ook zij: het vergt een hoop creativiteit om a, b en c met elkaar in overeenstemming te krijgen. We vertrekken en hebben in het hotel nog de handen vol aan de administratie.

Een massa resultaten

Vanmorgen was de ‘debriefing’, zoals dat deftig heet: het uitwisselen van de ervaringen en de eerste verwerkte resultaten. Iedereen wil het hebben over zijn of haar verkiezingsdag. Het is goed om te horen wat de ervaringen zijn, maar jouw dag verdwijnt in een massa resultaten en je moet niet de illusie hebben dat uitgerekend jouw observaties terugkomen in de eindrapportage, laat staan in de tekst van de persconferentie. Zo gaat dat en gelukkig beschikt de OVSE over uitstekende statistici die de hele nacht hadden doorgewerkt. Het was bijzonder om hier weer deel van uit te kunnen maken. Eindoordeel? We zullen het horen tijdens de persconferentie. Voorlopig neurie ik The long and winding road en ben ik vanavond, deo volente, weer thuis.