'De overheid is de oplossing voor de crisis'
“Het kabinet manifesteert zich als een soort omgekeerde Robin Hood,” zei SP-Kamerlid Ewout Irrgang vanmorgen in de Tweede Kamer. “U pakt het van de armen en geeft het aan de rijken.” Vandaag debatteren de financieel specialisten in de Kamer uitgebreid over de begrotingen van het kabinet voor 2009. “Hoe haalt een kabinet van PvdA, CDA en de Christen Unie het in zijn hoofd om de kosten van hun begroting af te wentelen op de mensen met de laagste inkomens en in het bijzonder de chronisch zieken en gehandicapten?”
Hieronder staat de bijdrage van Ewout Irrgang aan de eerste termijn van het debat, uitgesproken namens de SP. Een aantal (technische) begrippen is onderstreept, het zijn links die verwijzen naar hun betekenis.
De wetenschapsfilosoof Thomas Kuhn beschreef in 1962 in zijn beroemde boek The Structure of Scientific Revolutions hoe de wetenschap zich niet geleidelijk evolueert maar door plotselinge sprongen, waarbij de bestaande theorieën op zijn kop worden gezet. Kuhn noemde dat een paradigma wisseling. Wetenschappers zijn niet vrij van sociale achtergronden en hebben normaal gesproken de neiging om vast te houden aan bestaande theorieën. Vast te houden aan het bestaande paradigma. Ook als de waarnemingen daar niet mee stroken. Pas als het aantal tegenstrijdige waarnemingen zo groot is dat deze niet langer kunnen worden genegeerd vindt er een paradigmawisseling plaats.
De huidige verwarrende tijden voor de aanhangers van de vrije markt zouden over een aantal jaar wel eens het begin van een paradigma wisseling kunnen zijn in het wetenschappelijk en politiek denken over vrije markten, de rol van de overheid, in het bijzonder op de financiele markten. Het neoliberalisme heeft in de kredietcrisis zijn Waterloo gevonden, want nu nodig is een nieuw congres van Wenen, een nieuw Bretton Woods om de internationale financiele verhoudingen te herreguleren. Want de crisis van de financiele wereld is ook de crisis van de gewone mensen. Omdat wij als SP weten dat van economische crises altijd de gewone mensen het slachtoffer worden.
Dit weekend besloten de Benelux landen over te gaan tot een gedeeltelijke nationalisatie van Fortis. Deze maand nationaliseerde Amerika als het meest kapitalistische land ter wereld AIG, de grootste verzekeraar van het land. Daardoor is de grootste verzekeraar ter wereld nu een Amerikaans staatsbedrijf. ‘Implosie van het kapitalisme’, kopte de Volkskrant twee weken geleden groot op de voorpagina, met direct daaronder de vraag of er een nieuw socialisme in de maak was.
Ook onze eigen minister van Financiën deed ook een duit in het zakje. ‘Bos wil einde aan graaikapitalisme’, kopten de kranten. In Amerika dan, want in eigen land, waar deze minister daadwerkelijk iets te vertellen heeft, komt hij niet met voorstellen om buiten de financiele sector de bonussen in te perken. Of de macht van de aandeelhouder aan te pakken. De aandeelhouder die vooral voor het korte termijn gewin gaat. Precies waar het in de Amerika, maar nu dus ook in Nederland zo ongelofelijk fout ging. Wat gaat u doen aan het graaikapitalisme in Nederland in plaats van alleen maar dansen op de ruines van het Amerikaanse kapitalisme?
Ik heb het artikel van de minister in een bekende avondkrant hierover gelezen en laat ik maar eens een compliment geven. Het zijn mooie woorden, over de problemen die gepaard gaan met globalisering, de macht van het superkapitaal en de positie van de gewone werknemer die op het spel staat.
Het valt mij telkens op dat u zich graag afficheert met het Rijnlandse model dat gericht is op de lange termijn in plaats van het pure Angelsaksische aandeelhouderskapitalisme dat gericht is op de korte termijn.
Maar tegelijkertijd verdedigd u private equity en hedge fondsen terwijl dit juist de exponenten zijn van het aandeelhouderskapitalisme. U vindt niet dat de macht van de aandeelhouders in Nederland is doorgeschoten en doet er dus ook niks aan.
En in niks doen bent u sowieso heel goed, Zo goed, dat u vanuit de financiele sector, om precies te zijn van Lex Hoogduin, hoofdeconoom van de Rabobank, zelf complimenten krijgt voor niets doen en afwachten.
De belangen van het aandeelhouderskapitalisme zijn bij de PvdA in goede handen, ondanks alle retoriek van deze minister. U spreekt dus met een gespleten tong. Ik hoor minister Bos vaak gebruik maken van wijsheden uit de voetballerij. Van mij mag hij ze allemaal vergeten zolang hij er maar eentje onthoudt: “Geen woorden, maar daden!”.
De Amerikanen nationaliseerden deze maand behalve AIG ook Fannie Mae en Freddy Mac, een begrijpelijke reactie. Maar het nieuwe fonds van 700 miljard dollar waarmee de Amerikaanse overheid slechte leningen wil gaan opkopen omdat banken weer gezond te maken is een slecht idee. Want daarmee redt je private aandeelhouders met publiek geld. Dat is beleggers die zelf risico hebben genomen, redden met belastinggeld. Nationalisatie is dan een beter alternatief.
Ik had in mijn tekst staan: ik kan het ook niet uitsluiten dat ook in Nederland een of meerdere banken zullen omvallen. Vooral niet omdat bij paniek mensen gekke dingen kunnen gaan doen. Bij die tekst had ik natuurlijk Fortis in het achterhoofd. Maar die tekst is door de gebeurtenissen van dit weekend achterhaald geraakt.
Volgens de SP-fractie was ingrijpen door de overheid om te voorkomen dat Fortis failliet zou gaan was onvermijdelijk. De publieke belangen van de Nederlandse spaarders en verzekeringsnemers waren te groot om dat te laten gebeuren, waarbij zelfs ons financieel systeem zelf ter discussie hadden komen te staan. Dat u daarbij voor nationalisatie heeft gekozen heeft ook onze steun.
Maar wat de SP-fractie niet begrijpt is dat gekozen is voor een gedeeltelijke nationalisatie. Waarom heeft u niet gekozen voor een controlerend belang van ten minste 51 procent als er 4 miljard aan belastinggeld in Fortis wordt gestoken? Worden hierdoor de private aandeelhouders die zelf gekozen hebben om risico te nemen, deels ook gered omdat hun aandeel weliswaar minder maar niet waardeloos is geworden? Wat vindt u van de opmerkingen van de heren Boot en Buiter die ook stellen dat de aandeelhouders en crediteuren hier te weinig hebben moeten bloeden?
Ik kan daar eerlijk gezegd weinig begrip voor opbrengen en vraag mij ook af of hier ook niet het signaal vanuit gaat aan banken en de aandeelhouders daarvan. Dat roekeloos gedrag, onverantwoorde risico’s nemen, uiteindelijk als het fout gaat wordt beloond met overheidsingrijpen waarvan ook de aandeelhouders profiteren. Graag ook daarop een reactie van het kabinet.
Waar ik al helemaal weinig begrip voor op kan brengen zijn de bestuurders van Fortis die volgens het jaarverslag over 2007 miljoenen aan bonussen in de vorm van aandelen en opties hadden. Deze bestuurders hebben gefaald. Zij hebben het bedrijf naar de filistijnen gejaagd met een roekeloze overname van ABN Amro waar veel te veel voor werd betaald.
Het zou een gotspe, zijn dat als een beloning voor dat falen, zij een bonus in de vorm van aandelen, opties en gouden handdrukken zouden krijgen. Zonder overheidsingrijpen was deze variabele beloning in de vorm van aandelen en opties waardeloos geworden en waren zij hun baan kwijt. Ik vraag u dan ook om als nieuwe grootaandeelhouder in te grijpen in deze beloningen voor falen. Ik zal daar in de tweede termijn een motie over indienen.
De SP-fractie heeft zich vorig jaar augustus, nog voor de verlening van de toestemming van deze minister voor de overname daar tegen gewaarschuwd en zich ook daartegen verzet. De minister heeft gisteren gezegd dat er bij hem hier bij nader inzien ook twijfel over gekomen is. De evaluatie kan daarmee lijkt mij de prullenbak in en we wachten de nieuwe evaluatie dan wel af. Ik heb daar wel met verbazing kennis van genomen. Een van de grootste banken van Nederland wordt overgenomen en u suggereert dat de toezichthouder mogelijk zijn werk niet goed heeft gedaan.
De brief van gisterenavond over de gedeeltelijke nationalisatie van Fortis bevat verder weinig nieuwe informatie. Zelfs zo iets elementairs als de prijs die betaald is per aandeel wordt niet genoemd. Hoe hoog is die prijs? Een nadere brief met technische uitwerking wordt aangekondigd. Ik zou graag na de ontvangst van die uitwerking een nader overleg met de minister van Financien willen hebben. Ook met het oog op de toekomst. Want u schrijft in de brief ook dat u de wet heeft overtreden door de Kamer niet vooraf te informeren. Uiteraard heeft mijn fractie daar in deze omstandigheden begrip voor. Maar zeker omdat dit in de toekomst nog een keer zou kunnen gebeuren vraagt dit wel om een oplossing. Ik denk dat wetswijziging noodzakelijk is. In tussentijd lijkt mij een voorlopige voorziening op zijn plaats.
Het neoliberalisme dat zei, hoe kleiner de overheid, des te betere overheid, heeft in de kredietcrisis zijn Waterloo gevonden. De overheid was hier niet het probleem maar de oplossing. Als banken zo groot en belangrijk zijn dat ze de overheid ze niet failliet kan laten gaan en wel moet ingrijpen, dat zal het toezicht op deze sector in toekomst veel strenger moeten zijn. Dat betekent in ieder geval dat het buiten de balans houden van leningen om reserve vereisen te ontlopen moet worden beëindigd. Dat reservesvereisten zelf zullen moeten worden aangescherpt voor risicovolle verplichtingen. Het overheidstoezicht mag niet accepteren dat zij niet begrijpt wat de banken waar zij toezicht op houdt, doet met ingewikkelde financiële producten. Zelfs een meer permanente vorm van publiek aandeelhouderschap kan niet op voorhand worden uitgesloten.
Concurrentie op toezicht, om maar niet al te streng te zijn, is daarbij ook een groot probleem dat om een internationale aanpak vraagt. Ik wil de minister vragen of hij deze fundamentele herziening van ons financieel systeem ook in Europees verband, zoals de aanstaand Ecofin raad, wil bepleiten. Want ons financieel systeem zal na de kredietcrisis nooit meer hetzelfde zijn, maar mag ook niet hetzelfde blijven, en daarvoor is een actieve opstelling van Nederland gewenst.
Het verbod op ongedekt short gaan waar wij donderdagavond een spoedwet over zullen behandelen is in ieder geval geen structurele oplossing voor de kredietcrisis. Maar van de angst op de financiele markten wordt geprofiteerd door speculanten die bewust geruchten in omloop brengen om te verdienen aan koersdalingen. Het instrument dat daar bij uitstek bij hoort is short gaan. Het is een schandalige praktijk waarbij speculanten met het in omloop brengen van onjuiste geruchten stinkend rijk kunnen worden maar ons financieel systeem ten gronde kunnen richten. Daarom steunt de SP fractie het ingestelde verbod. Dat daar met een spoedwet een ondubbelzinnige wettelijke basis aan wordt gegeven is ook begrijpelijk.
Maar waarom heeft u ervoor gekozen om alleen het ongedekt short gaan te verbieden? En zijn de dreigementen van financiële partijen om te procederen tegen de AFM niet reden om de toezichthouders juridische immuniteit te geven? De SP-fractie vindt dat de staat als toezichthouder niet moet worden belemmerd en bedreigd met miljardenclaims van speculanten. In de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk kan dat ook niet. Ik wil ook graag een toezegging van de minister dat het ontwijken van de meldplicht wordt aangepakt. Ik heb daar Kamervragen over gesteld die nog niet beantwoord zijn.
De Amerikaan Richard Fuld werd de afgelopen jaren gezien als een uitermate succesvol manager. Hij kreeg lovende kritieken in bladen als Fortune en hij streek ook flinke bonussen op, in 5 jaar tijd maar liefst 311 miljoen dollar. Richard Fuld, was de topman van Lehman Brothers, de failliete Amerikaanse zakenbank. Hoe en wanneer gaat deze minister in Nederland de bonussen aanpakken in plaats van alleen maar der Amerikanen daarover te kritiseren?
Behalve het ongemoeid laten van de macht van de aandeelhouder, het ongemoeid laten van de bonussen buiten de financiele sector, ontbreekt het ook aan voorstellen van dit kabinet om de rente aftrek in de winstbelasting te beperken. De rente aftrek die een fiscale subsidie geeft op het leegplunderen van Nederlandse bedrijven door ze diep in de schulden te steken en het geld uit te keren aan de aandeelhouders. Het is een van de oorzaken dat Nederland voor veel grote bedrijven een belastingparadijs is geworden. Ik heb vorig jaar bij de behandeling van het Belastingplan al gepleit voor beperking van de rente aftrek. Toen was er nog onvoldoende draagvlak voor, maar nu de praktijk de noodzaak er van uitwijst wil ik de staatssecretaris vragen ons uiterlijk voor de behandeling van het belastingplan ons een brief te sturen over hoe het kabinet de rente aftrek wil inperken. Ik begreep in augustus uit de krant dat de minister ons hierover dit najaar zou informeren.
Ik heb begrepen dat het kabinet zich in ieder geval met belangstelling buigt over de voorstellen van de heren Engelen, Vording en van Weeghel. Alhoewel er interessante elementen inzitten hoop ik niet dat de staatssecretaris deze plannen klakkeloos overneemt door de opbrengsten direct weer uit te geven aan een verlaging van de winstbelasting. Want we moeten natuurlijk niet de opbrengst het dichten van belastingconstructies gaan belonen met het verlagen van de tarieven voor diezelfde belastingontduikers.
Hoe haalt een kabinet van PvdA, CDA en de Christen Unie het in zijn hoofd om de kosten van hun begroting af te wentelen op de mensen met de laagste inkomens en in het bijzonder de chronisch zieken en gehandicapten? Het kabinet manifesteert zich als een soort omgekeerde Robin Hood. U pakt het van de armen en geeft het aan de rijken.
De koopkrachtplaatjes van het CPB laten zien dat mensen met hoge inkomens er het meest op vooruit gaan terwijl mensen met lage inkomens er zelfs op achteruit gaan. Dat wil de minister toch niet ontkennen? Dan heb ik het nog niet eens gehad over de chronisch zieken en gehandicapten, want die gaan er in koopkracht het hardst op achteruit.
Ik kijk ook naar de partijen hier in de zaal, de PvdA het CDA en de Christen Unie. Hoe zit het ook alweer met de overheid als schild voor de zwakkeren? Dat het ook anders kan blijkt uit onze tegenbegroting waarin we laten zien dat het socialer, menselijker, en toch betaalbaar kan.
De Raad van State merkt op dat de ontwerpbegroting deels leunt op enkele incidentele meevallers, zoals de EU-gelden en de ruilvoetwinst. Ook de inkomsten uit de gasbaten zijn onzeker. Maar in de ontwerpbegroting prijkt een overschot van 1,3% BBP wat voldoende ruimte biedt om tegenvallers die er met aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid zullen komen, op te vangen. Procyclisch beleid, door te bezuinigen bij tegenvallende groei, is het verergeren van de recessie.
Mijn fractievoorzitter heeft bij de algemene beschouwingen gevraagd naar hoeveel van de aardgasmiljarden nu terecht komt bij de oliemaatschappijen. De minister-president heeft toen beloofd de SP hierover nader te infomeren. De brief van de minister van Economische Zaken vertelt echter niet meer dan dat er een schijvensysteem is. Ik wil de minister van Financiën, mede in zijn rol als vice-premier, daarom nogmaals vragen om het nakomen van de toezegging. Hoe hebben de totale gasbaten zicht ontwikkelt in de afgelopen jaren en hoeveel miljard daarvan is naar de oliemaatschappijen gevloeid?
Een minister met een verwacht overschot van 1,3 % op zijn begroting is geen potverteerder maar er zijn wel grote risico’s, vooral in negatieve zin. De kredietcrisis en de effecten op de reëele economie is uiteraard de belangrijkste. Een ander risico dat daarmee samenhangt is de rente. Aan het tijdperk van goedkoop geld en lage rente lijkt door de kredietcrisis een einde te komen. Een hogere rente leidt ook tot hogere rente uitgaven van de staat maar ook tot hogere kosten van die andere renteaftrek: de hypotheekrenteaftrek.
Zou de minister kunnen reageren op een artikel van de heer Stevens, waarin hij voorrekent dat de hypotheekrenteaftrek de overheid 2,1 miljard extra kost voor elke procentpunt verhoging in de rente. Dat komt bovenop de 12 miljard die nu al jaarlijks aan deze subsidie wordt uitgegeven. Daar komen nog de hogere rente uitgaven van de overheid zelfs bij. Bent u het met mij eens dat dit budgettair echt onhoudbaar is en dat u als minister van Financiën soms wel kunt huilen als u dit soort cijfers ziet en de PvdA leider vervloekt die ermee heeft ingestemd dat over de hypotheekrenteaftrek niet gesproken mag worden in deze kabinetsperiode?
Wanneer kunnen we een eventuele update van de voorspellingen in verband met de kredietcrisis verwachten waar het kabinet vrijdag over sprak? De SP-fractie wil die in ieder geval voor de behandeling van het Belastingplan ontvangen.
Het zijn verwarrende tijden waarin overheden, ook de Nederlandse, samen honderden miljarden moeten uitgeven om gokverslaafde banken open te houden.
Verwarrende tijden waarin overheden, ook de Nederlandse, doorgaan met de geld en mensenlevens verslindende oorlogen in Afghanistan en Irak.
Verwarrende tijden waarin dit kabinet tegelijkertijd zegt geen geld te hebben om de koopkracht van de mensen met de laagste inkomens te beschermen terwijl mensen met meer dan 2x modaal er wel op vooruit gaan.
Verwarrende tijden waarin de minister van Financiën het Rijnlands model roemt maar in Nederland private equity en hedge fonsen verdedigd.
Verwarrende tijden waarin de minister van Financiën uithaalt naar het graaikapitalisme maar de bonussen aan de top in Nederland niet werkelijk aanpakt.
De SP snakt naar een paradigmaverschuiving. Maar dan een in woord én daad. Een Amerikaanse cartoonist beeldde de paradigma verschuiving op de financiële markten uit door een bedremmelde topman van AIG te tekenen, voor de hoofdingang van de zojuist genationaliseerde verzekeraar. Na dit weekend denk ik: het had ook een Fortis topman kunnen zijn. Zijn hoofd hangt vol schaamte omlaag, de stropdas loodrecht naar beneden. ‘We hadden geen keuze’, zegt hij: ‘It was socialism or death.’ En zo, minister van Financiën, moet het ook zijn, ook als in Nederland de financiële sector er een zootje van maakt, en de overheid gedwongen is in te grijpen.
(gesproken tekst geldt)