Verrijk je blik!

Pleit je er dan voor om minder efficiënt te gaan werken?

‘Als econoom vind ik efficiëntie natuurlijk een belangrijke waarde. Maar het is niet de enige waarde die van belang is. Wat helpt is om een onderscheid te maken tussen twee manieren waarop over efficiëntie wordt gedacht. Aan de ene kant heb je lineaire efficiëntie. Dat gaat over de vraag of een onderneming of een productieproces zo efficiënt mogelijk is ingericht. Met als gevolg een heel specifiek soort bedrijven. Denk aan lange, internationale waardeketens, waarbij bij elke stap de kosten zo laag mogelijk worden gehouden, zodat er zoveel mogelijk overblijft voor de consument en de aandeelhouder.

Wat tijdens deze crisis overduidelijk naar voren komt, is dat zo’n inrichting van de economie ertoe leidt dat we heel goed zijn in efficiënt produceren, maar nauwelijks het vermogen hebben om schokken op te vangen of erop te reageren. Daarom hadden we aan het begin van de coronacrisis opeens grote tekorten aan mondkapjes, beschermende middelen en beademingsmachines. Ook de mogelijkheden om dit soort producten uit het buitenland te halen waren ineens flink beperkt.

Wat altijd de kracht leek van onze economie, de efficiëntie, bleek toen juist de grote zwakte. Daarom pleit ik voor dynamische efficiëntie, de tweede manier waarop je over efficiëntie kunt denken. In plaats van steeds maar per organisatie of product de kosten zo laag mogelijk te houden, staat bij die benadering de vraag centraal of het systeem als geheel efficiënt is. Want dat is wat een economie is: een dynamisch systeem. Markten staan niet los van elkaar. Ook niet van de overheid en de samenleving. Er zijn allerlei onzekerheden, en soms grote schokken, zoals bij een pandemie.

Het grappige is dat als je zo kijkt naar efficiëntie, het ook makkelijker is om ruimte te geven aan andere waarden. Want dan staat efficiëntie niet per definitie tegenover rechtvaardigheid, gelijkheid, verbondenheid of stabiliteit, maar kunnen die samengaan.’

Maken hogere lonen de economie beter?

‘In de standaard economieboekjes leer je bij het vak welvaartseconomie dat een gelijkere inkomensverdeling minder efficiëntie betekent. Dus dat het ene automatisch ten koste gaat van het andere. Het simpele idee daar­achter is dat als je hoge belastingen heft op hoge inkomens, en je dat ten goede laat komen aan de mensen met lage inkomens, de eerste groep naar het buitenland vertrekt en de tweede groep minder hard op zoek gaat naar een baan.

Maar ook dat is een voorbeeld van dat lineaire efficiëntie-denken, waarbij hoge lonen vooral worden gezien als hoge kosten. In een veel bredere context, waarin we erkennen dat je voor een goede samenwerking tussen arbeid en kapitaal waarden nodig hebt als onderling vertrouwen en verbondenheid, om samen tot een oplossing te komen, is een gelijkere inkomensverdeling helemaal niet inefficiënt.

Gelukkig wordt er ook steeds meer onderzoek gedaan met zo’n kijk op de economie, zelfs door organisaties als het IMF, de Wereldbank en de OESO. Zij hebben de laatste jaren verschillende studies gepubliceerd waaruit blijkt dat op macro-economisch niveau meer gelijkheid helemaal niet hoeft te leiden tot lagere economische groei.’

Dus moeten we toe naar minder markt en meer overheid?

‘In het oude denken gaat het vaak over de vraag wat beter is: kapitalisme of staatssocialisme. Van staatssocialisme hebben we allemaal kunnen zien dat dat niet werkt, dus wordt kapitalisme al snel als minst slechte van de twee beschouwd. Dat is echt een valkuil, dat exclusief denken in twee categorieën. Daar wil ik aan voorbij. En ik denk dat dat kan, vandaar dat ik de term postkapitalisme gebruik in plaats van socialisme of communisme.

Ik geloof niet in een staatsgeleide economie. Grote denkers als Adam Smith en Karl Polanyi, wezen er al op dat elke goed functionerende economie niet alleen uit een markt en een overheid bestaat, maar ook uit een gemeenschap. Daar zit de uitweg.

We moeten erkennen dat de gemeenschap een belangrijke rol dient te spelen in de economie. Samenwerken, dingen voor elkaar doen, vrijwilligerswerk, bottom-up initiatieven, coöperaties, daar ligt de oplossing. Daar moeten we meer ruimte voor maken in de economie. Dat betekent minder ruimte voor de markt, maar ook minder ingrijpen door de staat. Ik ben wel voor een sterke overheid, maar niet per definitie voor een overheid die allerlei activiteiten naar zich toetrekt.’

Wat betekent dit in de praktijk?

‘Er gebeurt nu al heel veel. Initiatieven waarbij markt, overheid en gemeenschap op een heel nieuwe manier samenkomen, met daarbij een leidende rol voor de gemeenschap. Denk bijvoorbeeld aan buurten die samen investeren in een windturbine. Zij produceren zelf, de markt wordt buiten de deur gehouden. Natuurlijk maken ze wel gebruik van het elektriciteitsnet van de overheid, maar de overheid zorgt slechts voor de ondersteuning.

Of denk aan gemeenten waar inwoners zeggen: wij willen een woongroep oprichten of in een appartementencomplex wonen dat zo duurzaam mogelijk is. Help ons alsjeblieft. Sommige gemeentes doen dat ook. Bijvoorbeeld door samen te bouwen met toekomstige bewoners die zelf in hun woning investeren, met een veel kleinere rol voor projectontwikkelaars.

Dus de overheid, in dit geval de gemeente, neemt dan vooral een faciliterende rol aan. Terwijl burgers, in onderlinge verbanden als stichtingen, verenigingen en coöperaties, een leidende rol innemen. Daardoor speelt de markt per definitie een veel kleinere rol, hooguit een dienende.’

Wat moet de overheid dan wel doen?

‘Ook de overheid is op alle niveaus geïnfecteerd met het marktdenken. Datzelfde idee van lineaire efficiëntie, is ook daar alom aanwezig. Dat komt omdat de economen die bij de overheid werken dezelfde manier van denken tijdens hun opleiding hebben meegekregen.

Het is heel moeilijk om daar weer vanaf te komen. Wat daarbij kan helpen zijn nieuwe ideeën over economie en de rol van de overheid daarin. Bijvoorbeeld van iemand als Kate Raworth die met Donuteconomie een heel verfrissend boek heeft geschreven, waarin de nadruk wordt gelegd op het centraal stellen van meer waarden en doelen in de economie. Of van Mariana Mazzucato, van wie recent weer een nieuw boek is verschenen, waarin ze zegt dat de overheid vooral missies moet hebben, in plaats van alleen maar economische groei na te streven. Daar ligt volgens mij ook de oplossing. Dat de overheid weer verschillende doelen voor ogen heeft en kijkt hoe ze deze zo goed mogelijk kan combineren.’

Wat betekent dat voor de manier waarop we bedrijven inrichten?

‘Gelukkig zien we deze ontwikkeling ook bij bedrijven. We zien coöperaties opkomen, waarbij werknemers ook eigenaar zijn. Of bedrijven waar men zegt: Het moet niet gaan om winstmaximalisatie, maar om het formuleren van bredere missies die in het hele bedrijfshandelen nageleefd moeten worden.

Denk bijvoorbeeld aan bedrijven waarvan een groot deel van de aandelen in handen is van een stichting, die onafhankelijk is van de bedrijfsleiding en die de missie bewaakt. In Nederland kun je dan denken aan de Triodosbank, waarvan je geen aandelen kunt kopen, maar alleen certificaten van aandelen. Daar zit dan een stichting tussen die de maatschappelijke doelen bewaakt. Of denk aan het Duitse Bosch, groot in de automobieltechnologie en bekend van de huishoudelijke apparaten, dat de aandelen in een stichting heeft zitten die veel geld investeert in de gezondheidszorg. Of aan de Deense bierbrouwer Carlsberg, waarvan de oprichter een eeuw geleden al regelde dat de winst ten goede komt aan de wetenschap.

Het zijn allemaal voorbeelden waarbij overheden en bedrijven op zoek zijn naar hoe ze hun doelstellingen en doelgroepen kunnen verbreden, gericht op meer dan alleen de aandeelhouder en de consument.

Ik denk dat we in een heel interessante tijd leven, waarin er allerlei initiatieven komen waarbij het versterken van de gemeenschap en het inperken van de markt centraal staan. Met ook een andere, meer dienende overheid.’